بزرگنمايي:

ایران پرسمان - انتخاب / متن پیش رو در انتخاب منتشر شده و انتشار آن در آخرین خبر به معنای تایید تمام یا بخشی از آن نیست
گاردین نوشت: یک مستند از نقش یک جاسوس انگلیسی در بازگرداندن شاه در سال 1953 پرده برمی‌دارد.
نقش پنهان یک افسر اطلاعات مخفی انگلیس که منجر به کودتا شد و خاورمیانه را تغییر داد، برای اولین بار از زمان سرکوبی خبری که در سال 1985 آبزرور آن را منتشر کرد، برملا شده است.
این گزارش با عنوان «چگونه نیروهای ام‌آی6 و سیا در کودتای ایران همکاری کردند» در تاریخ 26 ماه می 1985 مطرح اما به سرعت با آن برخورد شد. مستندات، این واقعیت را آشکار می‌کند که یکی از نیروهای ام‌آی6 با نام نورمن داربی شر برای بازگرداندن شاه ایران به عنوان حاکم این کشور در سال 1953 عملیاتی پنهانی و خشونت‌آمیز انجام داده است. با این وجود، تنها چند روز پس از انتشار این موضوع در روزنامه آبزرور، تمام مدارک و شواهد تازهٔ به دست آمده دربارهٔ این عملیات انگلیسی‌ها و هویت داربی شر از همه جا ناپدید شد.
تقی امیرانی، تهیه‌کننده مستند کودتای 53 قبل از نمایش فیلمش گفت: ما هنوز نمی‌دانیم که چه کسی این مساله را ابتدا به آبزرور اطلاع داد و اینکه چرا این کار را کرد. تنها چیزی که می‌دانیم این است که تمامی سوابق مصاحبه با داربی شر به سرعت ناپدید شد و هیچکس موضوع را دنبال نکرد. این در واقع کامل‌ترین مدل سرپوش گذاشتن بر روی دخالت‌های انگلیس در سایر کشورهاست که تاکنون انجام شده است.
پیشینه کودتای 1953 مدت‌هاست که باعث بروز ظن و گمان‌هایی در سطح بین‌المللی شده است. وینستون چرچیل، نخست‌وزیر بریتانیا مخالف حکومت نخستین رهبر دموکراتیک ایران یعنی محمد مصدق بود، زیرا او منافع انگلیس در صنعت نفت ایران را تهدید می‌کرد. شواهد نشان می‌دهد که ام‌آی6 در همکاری با سیا که امیدوار بود محمدرضا پهلوی را به تخت سلطنت بازگرداند، اقداماتی فراتر از تحریک سرنگونی مصدق انجام داده است.
در ماه ژوئن، اسناد موجود در بایگانی واشنگتن نشان داد که چگونه از نام ملکه الیزابت دوم به صورت عمدی به منظور ترغیب شاه به ماندن در کشور قبل از کودتا استفاده شد. مستند کودتای 53 نشان می‌دهد که انگلیسی‌ها در حال سامان دادن به یک شورش بودند که طی آن به اقداماتی همچون آدم‌ربایی، شکنجه و پرداخت پول به معترضین برای ریختن به خیابان‌ها متوسل شدند.
مستند 53 که در 19 آگوست و همزمان با شصت و هفتمین سالگرد کودتا پخش شد، بر اساس تحقیقات امیرانی به عنوان یک مدیر انگلیسی - ایرانی ساخته شد. وی با همکاری والتر مرچ، تدوینگر تحسین‌شده فیلم‌هایی همچون مکالمه، اینک آخرالزمان و بیمار انگلیسی به بایگانی اسناد کودتای 53 دست یافت و با بسیاری از افراد درگیر در این ماجرا مصاحبه کرد.
مرچ گفت: ما وقتی شروع به ساخت این فیلم کردیم، هیچ چیزی راجع به رمز و راز داربی شر یا رمز و رازهای مربوط به معمای کودتای 53 نمی‌دانستیم. تقی چیزهایی را کشف کرد و ما به دنبال آن‌ها حرکت کردیم. عنصر هیجان بخشی از الگوی ما نبود که به واسطهٔ آن به مصاحبه‌های غیبی توجه کنیم. تاکنون من در کارهایم با این حجم از مطالب کار نکرده بودم، 532 ساعت فیلم بود که بیش از دو برابر چیزی است که من در فیلم اینک آخرالزمان با آن سروکار داشتم.
نقطه عطف زمانی بود که امیرانی به آرشیو مستند تلویزیونی پایان امپراتوری دست پیدا کرد. در ابتدای یک بخش از این مستند که دربارهٔ ایران بود، مصاحبه‌‌ای با داربی شر وجود داشت که با صراحت صحبت می‌کرد.
داربی شر می‌گوید: دستوری که به من داده شد، بسیار ساده بود. گفتند به آنجا بروید، به سفیر اطلاع ندهید و هرگونه هزینه‌‌ای که برای تأمین سرنگونی مصدق با ابزارهای قانونی و یا شبه‌‌قانونی نیاز دارید را از سرویس اطلاعات مخفی دریافت خواهید کرد. افسر ام‌آی6 در ادامه توضیح می‌دهد که او مبلغ هنگفتی پول، بیش از یک میلیون و نیم پوند خرج کرد. وی افزود: من شخصاً دستور می‌دادم و شورش خیابانی را هدایت می‌کردم.
با این حال، آن مصاحبه پر سروصدا هرگز پخش نشد. در فیلم امیرانی، بخش مربوط به داربی شر با بازی رالف فینز اجرا می‌شود که خطوط متن سانسور شده گرانادا را ارائه می‌دهد. مقاله آبزرور در سال 1985 توسط خبرنگار نیگل هاوکس درست قبل از نمایش قسمت ایرانی توسط کانال 4 منتشر شد.
اما وقتی برنامه پخش شد، داربی شر و گواهی وی را در تلویزیون شاهد نبودیم. یک نقد که هفته بعد توسط جولیان بارنز، منتقد آبزرور تهیه شد نیز هیچ اشاره‌‌ای به این بخش از داستان نکرد. امیرانی، مرچ و کارشناسان اطلاعاتی که با آن‌ها مشورت کرده‌‌اند، نتیجه می‌گیرند که دولت به این مساله ورود کرد و مانع از آن شد که تهیه‌کنندگان فیلم‌ها از مصاحبه داربی شر استفاده کنند. به روزنامه‌ها، از جمله آبزرور که در آن زمان تحت نظارت دونالد ترلفورد بودند گفته شد که بر اساس قانون ایالتی دی نوتیس دیگر نباید به این موضوع بپردازند.
داربی شر با همتای خود در سازمان سیا یعنی استفان مید که در مستند پایان امپراتوری ظاهر شد، همکاری نزدیکی داشت. او همکار انگلیسی خود را به عنوان «فردی کاملاً شایسته که فارسی و فرانسوی را به صورت روان صحبت می‌کند»، توصیف کرد.
شاید تکان‌دهنده‌ترین شواهد در مستند کودتای 53 مربوط به گناه انگلیس در آدم‌ربایی و «قتل غیرعمدی محمود افشارطوس»، رئیس شهربانی ایران باشد. این حادثه به صورت عامدانه ناآرامی‌هایی را به وجود آورد که منجر به دستگیری و زندانی شدن مصدق در مردادماه شد.
در فیلم گمشدهٔ مصاحبهٔ داربی شر، او ادعا کرد که به درستی مردم ایران را به لحاظ روانشناختی تجزیه و تحلیل می‌کند. همچنین داربی شر می‌گوید: عموم مردم ایران تصور می‌کردند که از سال 1920 به بعد به بازی گرفته شده‌اند.
داربی شر در سال 1993 درگذشت و آلیسون روپر، محقق سابق گرانادا که در مستند پایان امپراتوری هم کار می‌کرد، به همراه تهیه‌کننده و کارگردان این مستند یعنی مارک اندرسون به امیرانی گفتند که آن‌ها هیچ خاطره روشنی از مصاحبه با افسر ام‌آی6 یا آنچه که در این فیلم رخ داده است، ندارند.
شاه که در ایتالیا و در تبعید زندگی می‌کرد به ایران برگشت و با همکاری ژنرال فضل‌الله زاهدی که مورد تأیید سیا و ام‌آی‌6 بود به ادارهٔ کشور پرداخت. در آمریکا، این کودتا به عملیات آژاکس معروف بود، در حالی که در انگلیس از آن با عنوان عملیات چکمه یاد می‌شد. شاه تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1979 بر ایران حکومت کرد. این کودتا نه تنها روابط غرب با ایران را به مدت 60 سال شکل داد، بلکه خاورمیانه را تغییر داد.