ایران پرسمان - ایبنا /نخستین تمدن‌هایی که در فلات ایران ساکن شدند، به آب به‌عنوان عامل اساسی حیات و پدیده‌ای مقدس توجه داشته‌اند. آب، بنیان و واسطه تمامی زندگانی‌ها و ماده و عنصر اصلی انسانیت بوده است.
حیات در هر کشوری، در دوران قدیم و در عصر حاضر تا حدود زیادی وابسته به میزان تولیدات کشاورزی آن سرزمین است و کشاورزی هم بدون وجود آب، امکان ندارد و کشور ما از این نظر در تنگنا است. طبق آمار رسمی، 60 هزار قنات در ایران وجود داشته که بر اثر بی‌توجهی و تخریبی که در آن‌ها صورت گرفته، تعدادشان به 32 هزار قنات کاهش یافته، یعنی 28 هزار قنات از بین رفته است. می‌توان با بازسازی این قنات‌ها از آن‌ها در آبیاری مزارع استفاده کرد و کشاورزی را در مناطق مختلف ایران رونق داد. آبی که از قنات به‌دست می‌آید، هزینه بسیار کمی دارد، زیرا برای استحصال آب از قنات به موتورپمپ، برق، گازوئیل، کارگر و ... نیازی نیست و استفاده از قنات فقط نیازمند صرف هزینه‌ای اندک برای لایروبی است. قنات‌ها رایگان به‌دست ما رسیده‌اند و باید از آن‌ها استفاده بهینه کرد.

کتاب «معماری کویرانه» نوشته علیرضا قربانی، به‌تازگی در 12 فصل از سوی انتشارات خانه تأسیسات راهی بازار نشر شده است. 
آب در پنداشت ایرانی
«انسانِ فلات ایران، همواره در مقابل خشکسالی و برای حفظ و بقای خویشتن، مبارزه کرده است. نخستین تمدن‌هایی که در این فلات ساکن شدند، به آب به‌عنوان عامل اساسی حیات و پدیده‌ای مقدس توجه داشته‌اند. آب، بنیان و واسطه تمامی زندگانی‌ها و ماده و عنصر اصلی انسانیت بوده است که بدون آن، چادرنشینی و صحراگردی، در مدت زمان کوتاهی محکوم به مرگ و سوختن با آفتاب بود. بدین‌سان، آبی که این چادرنشین صحراگرد در مسیر خویش می‌یافت، همچون موهبتی آسمانی بود. آبان‌یشت یکی از دلکش‌ترین یشت‌های اوستا، در توصیف آناهیتا می‌باشد. در بخشی از آبانیشت آمده است: «می‌ستاییم آب را که آفریده اهورامزدا است». 
آناهیتا، آب تطهیر و بارورکننده‌ای است که به شکل رودخانه‌ها، دریاچه‌ها، دریاها و در جانداران به‌صورت تراوشاتی نمایان می‌شود. ولی در توصیف او حرفی از باران نیامده است، چراکه ایرانیان باستان باران را عامل پیدایش آب نمی‌دانستند. آنان خدای طوفان را از عوامل اصلی به‌وجود آمدن آب می‌شناخته‌اند.»

آشنایی با ریشه و کارکرد کاریز
«قنات (مجرای آب) که یک واژه معرب است در زبان پهلوی به شکل‌های زیر آمده است: کانک، کتس، کت، کهس و شهر ها و روستاهایی که در نام آن ها از این ریشه استفاده شده است، به این‌گونهاند: کت (خوزستان)، کتوکان (سیستان و بلوچستان)، گلوکان (تهران)، کته تلخ (خراسان رضوی).
کاریز یا قنات یا کهریز به راهی که در زیر زمین کنده شده تا آب از آن در جریان یابد، می‌گویند. کاریز کانالی است در عمق زمین برای ارتباط دادن رشته چاه‌هایی که از «مادر چاه» سرچشمه می‌گیرد، به منظور هدایت آب به سطح زمین و مدیریت آب برای کشاورزی و سایر مصارف. این کانال ممکن است تا رسیدن به سطح زمین هزارها متر به طول بیانجامد و سرانجام آب این کاریزها برای شرب و کشت‌وکار روی زمین می‌آیند که به این محل دهنه کاریز یا سَرقنات می‌گویند.

واژه کاریز واژه‌ای فارسی است و در اصل کهریز و شاید کهن‌ریز بوده است. واژه قنات کلمه پارسی معرب شده است. در ایران خاوری و افغانستان و آسیای میانه، واژه کاریز بیشتر کاربرد دارد و در ایران باختری واژه قنات. قنات خود عربی شده کنات فارسی است که از ریشه فعل کندن گرفته شده است.»
مزیت‌های قنات
«سیستم استخراج در قنات طوری است که آب بدون کمک و صرف هزینه فقط با استفاده از نیروی ثقل از زمین خارج می‌شود. با توجه به چاه‌ها و قنات‌های موجود، آب قنات در مقابل آبی که از چاه استخراج می‌شود، ارزان‌تر تمام می‌شود. آب قنات دائمی است و در زمان ضروری کشت‌و‌کار و در زمان حساس، قطع نمی‌شود. منابع آب زیرزمینی توسط قنات دیر تمام می‌شود و استفاده طولانی دارد، هر چند به‌طور دائم چه مصرف شود و چه نشود، خارج می‌گردد. قنات دارای مزیت‌های بسیار زیادی است که در اینجا فقط به تعداد محدودی از آن‌ها اشاره شد.»

دشواری‌های استفاده از قنات
«در زمین‌های هموار و نواحی که آب زیرزمینی شیب کافی ندارد و نیز زمین‌های خیلی ماسه‌ای و سست، امکان حفر قنات نیست. آب قنات، به‌طور دائم جریان دارد و قابل کنترل نیست. روی این اصل، مدام باعث تخلیه آب زیرزمینی می‌شود. در فصولی که به آب احتیاج نیست و یا احتیاج به آن خیلی کم است، امکان جلوگیری از جریان و یا کنترل آن وجود ندارد.
قنات به خاطر اینکه در سفره‌های آب زیرزمینی کم‌عمق استفاده می‌شود و این منابع هم غنی نیست و دارای نوسان زیاد است، لذا قنات نسبت به تغییرات سطح آب زیرزمینی خیلی حساسیت دارد. در فصول گرم که گیاه به آب بیشتری نیاز دارد و نیز در فصل‌ها و سال‌های خشک، آب قنات کم می‌شود. قنات نسبت به چاه در مقابل سیل و زلزله و مانند اینها آسیب‌پذیر است و در خرابی قنات‌ها بعضی مواقع طوری است که رونق دادن دوباره به آن‌ها یا ممکن نیست و یا از لحاظ اقتصادی به‌صرفه نیست.»
نخستین چاپ کتاب «معماری کویرانه» در 222 صفحه با شمارگان یک‌هزار و 100 نسخه به بهای 55 هزار و پانصد تومان از سوی انتشارات خانه تأسیسات راهی بازار نشر شده است.