بزرگنمايي:

ایران پرسمان -
پنجره نیمه‌باز برجام
k ١.٣
٠
اعتماد / متن پیش رو در اعتماد منتشر شده و انتشار آن به معنی تایید تمام یا بخشی از آن نیست
سارا معصومی| «برجام» چهار سال پس از تولد بیش از هر زمان دیگری به پایان خط نزدیک شده‌ و برخی پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که شاید مهم‌ترین توافق هسته‌ای نیم‌قرن گذشته تا پنجمین سال تولد دوام نیاورد. کناره‌گیری ایالات متحده امریکا از توافق، توزان برجام را برهم زد و زنجیره‌ای از تبعات را به دنبال داشت؛ ناتوانی 1+4 در اجرای تعهدات اقتصادی داده شده به تهران و به تبع آن کاهش تعهدات برجامی ایران.
همزمان با سالروز تولد توافق هسته‌ای، اروپایی‌ها برای نجات آن در بروکسل دور هم جمع شدند، چین و روسیه از دور شرکای برجامی را به تلاش بیشتر برای حفظ توافق تشویق کردند و محمدجواد ظریف، وزیر خارجه در نیویورک برای چندمین ‌بار تاکید کرد که اروپایی‌ها هنوز برای حفظ برجام سرمایه‌گذاری نکرده‌اند.
برجام؛ توافقی که اروپا می‌گوید مهم‌ترین دستاورد در حوزه منع اشاعه است، چین و روسیه آن را بابی برای تجارت قانونی با ایران می‌دانند و محمد‌جواد ظریف می‌گوید اگر به گذشته بازگردد باز هم آن را امضا می‌کند چرا که به اجماع امنیتی علیه ایران پایان داد، همچنان خار چشم تندروهایی است که نمی‌توانند ایران را در جامه عضو معمولی جامعه بین‌الملل ببینند و بی‌شک بر همین اساس است که بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر رژیم اسراییل می‌گوید من یک‌تنه در برابر جهان و حتی شخص باراک اوباما، رییس‌جمهور وقت امریکا برای جلوگیری از تولد توافق هسته‌ای با ایران ایستادم.
اروپایی‌ها در حالی تلاش دیرهنگام برای حفظ برجام را آغاز کرده‌اند که ایران کاهش تعهدات برجامی را از 18 اردیبهشت در فواصل 60 روزه آغاز کرده و تاکنون دو گام در این مسیر برداشته است. کمتر از 50 روز از ضرب‌الاجل دوم باقی مانده و در شرایطی که 1+4 نتواند در این مدت انتظارهای اقتصادی ایران (فروش نفت و ایجاد کانالی برای تبادل‌های مالی و بانکی) را برآورده سازد گام سوم برداشته خواهد شد و به نظر می‌رسد که با برداشته شدن این گام عملا ایران و 1+4 در مسیری غیرقابل بازگشت قرار خواهند گرفت که نزدیک‌ترین ایستگاه در آن پایان برجام است.
نشست بروکسل در روزهایی برگزار شد که ایران و بریتانیا تنش جدیدی را در روابط تجربه می‌کنند. توقیف نفتکش «گریس 1» که حامل نفت ایران بود در سواحل جبل‌الطارق و با دستور بریتانیا صدای انتقاد و اعتراض ایران را بلند کرده است. در حالی که تهران، لندن را به تبعیت از تحریم‌های یک جانبه امریکا علیه خود متهم می‌کند جرمی هانت، وزیر خارجه بریتانیا می‌گوید نفتکش حامل نفت ایران به دلیل بیم حرکت به سمت سوریه که تحت تحریم اتحادیه اروپاست، متوقف شده است. جدال میان تهران و لندن در این رابطه ادامه دارد و همین مساله بر بدبینی ایران به اروپا برای حفظ برجام افزوده است.
موگرینی همچنان امیدوار
وزرای خارجه 28 کشور اروپایی روز گذشته در بروکسل دور هم جمع شدند تا شاید بتوانند دست در دست هم از توافقی محافظت کنند که می‌توان آن را تنها دستاورد دیپلماتیک اتحادیه اروپای واحد در حوزه سیاست خارجی در چند دهه اخیر دانست. دستاوردی که از یک سال و 70 روز پیش در حال دست و پنجه نرم کردن با دردسری است که دونالد ترامپ، رییس‌جمهوری که شیفته یک‌جانبه‌گرایی در سطح بین‌المللی است به راه انداخت. برجام ماحصل 13 سال مذاکره و نتیجه دور یک میز نشستن 6 عضو دائم و غیردائم شورای امنیت با ایران بود و حالا دونالد ترامپ می‌گوید من توافق خودم با تهران را می‌خواهم بدون حضور اغیار. سه کشور اروپایی می‌گویند هر آنچه در چنته داشته‌اند برای حفظ توافق هسته‌ای به کار گرفته‌اند اما با توجه به دستاورد اقتصادی نزدیک به صفر ایران از برجام در چندماه اخیر باید گفت ظاهرا مشت اروپایی‌ها بدون امریکا خالی‌تر از چیزی است که ادعا می‌کردند. به نظر می‌رسد که اروپایی‌ها تنها راه برای منتفع شدن اقتصادی ایران از برجام را بازگشت امریکا به توافق یا توقف تحریم‌های هسته‌ای امریکا می‌دانند و برهمین اساس ایران می‌گوید تکرار نشست و برخواست با تروئیکای اروپایی بدون آنکه برای اجرای جزییات برجام راه‌های عملی ارایه داده شده (از جمله اینستکس) را اجرایی کنند، معنایی ندارد. در حالی که تروئیکای اروپایی در یک سال گذشته از کناره‌گیری امریکا از برجام ترجیح دادند با تلاش‌های سه‌جانبه ایران را راضی کنند در چند هفته اخیر سایر کشورهای اروپایی هم به کمک بریتانیا، فرانسه و آلمان آمده‌اند تا شاید اتحاد دسته‌جمعی در برابر متحد سنتی یعنی امریکا بتواند تاثیر تحریم‌های یک‌جانبه این کشور بر ایران را کمتر کند. فدریکا موگرینی، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا پیش از آغاز نشست دیروز در جمع خبرنگاران پیش‌بینی کرد که نشست فوق طولانی‌ترین نشست شورای وزیران در 5 سال اخیر باشد. هر چند که ایران یکی از محورهای بحث بود اما با توجه به حساسیت موضوع طبیعتا بیشتر زمان نشست دیروز به برجام اختصاص پیدا کرد. کشورهای اروپایی از ایران می‌خواهند کاهش تعهدات برجامی را متوقف کند و این در حالی است که ایران می‌گوید تعهد در برابر تعهد. فدریکا موگرینی پیش از جلسه پشت درهای بسته در پاسخ به سوال خبرنگاران مبنی بر اینکه آیا انتظار گشایشی در بن‌بست به وجود آمده را دارید گفت: ان‌شاءالله. ابراز امیدواری که با توجه به رفتارهای اروپا در یک سال گذشته چندان نمی‌توان به آن خوش‌بین بود.
هرچند که اقدام اخیر ایران مستند به مواد 26 و 36 برجام است اما عبور ایران از برخی محدودیت‌های برجامی در گزارش پیش‌روی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی منعکس خواهد شد و به این ‌ترتیب سه سال و نیم پس از اجرای برجام و پس از 15 گزارش آژانس بین‌المللی دال بر پایبندی ایران به توافق، برای نخستین ‌بار عدم پایبندی ایران به محدودیت‌های قید شده در برجام اعلام خواهد شد. در شرایطی که ایران و 1+4 نتوانند اختلاف‌های موجود برای اجرای جزییات برجام را حل و فصل کنند این احتمال که اروپایی‌ها به مکانیسم حل اختلاف در داخل برجام مراجعه کنند، افزایش پیدا خواهد کرد. تهران هشدار داده که ارجاع پرونده به شورای امنیت و قرارگرفتن 1+4 در مسیر استفاده از «مکانیسم ماشه» برای بازگرداندن تحریم‌های هسته‌ای علیه ایران خط قرمز این کشور است و تهران در صورت حرکت اروپا در این مسیر از برجام خارج می‌شود.»
اینستکس در گیر و دار ترس از تحریم و نبود اعتبار
ایران و اروپا مدت‌هاست درباره یکی از ابزار جبران اقتصادی خروج امریکا از برجام به نام «اینستکس» با هم به توافق رسیده‌اند اما گره در جزییات است. خبرگزاری رویترز ساعتی پیش از آغاز نشست وزرای خارجه اتحادیه اروپا در بروکسل در این باره نوشت: «اروپا هنوز در تلاش است تا کانال ویژه تبادلات مالی با ایران موسوم به «اینستکس» را اجرایی کند اما طرف ایرانی این نهاد هنوز تشکیل نشده است. البته هر چند که اگر این اتفاق هم بیفتد، باز (اینستکس) در اوان فعالیت خود فقط شامل کالایی مانند مواد دارویی و غذایی می‌شود که هم‌اکنون تحت تحریم‌های امریکا قرار ندارند.»براساس ترجمه خبرگزاری فارس رویترز با اشاره به تاکیدهای مکرر ایران مبنی بر لزوم مشمول شدن صادرات نفت (یا ارایه تسهیلات اعتباری قابل توجه جهت بهره‌مندی از عواید اقتصادی برجام) در ساز و کار اینستکس، به نقل از دیپلمات‌های اروپایی می‌نویسد که اروپا در هر صورت نگران است ایالات متحده علیه کل این کانال اقدام کرده و آن را نیز مشمول تحریم‌های خود قرار دهد. یک مقام اروپایی در این باره توضیح می‌دهد: «توافق در آستانه حاصل شدن است. روز دوشنبه پیامی برای نشان دادن یکپارچگی اتحادیه اروپا (برای حفظ برجام) صادر می‌کنیم اما به ایران نیز تاکید می‌کنیم که باید به مسیر اصلی بازگردد. در حال حاضر هیچ ‌چیز قابل‌ بازگشت نیست، پس ما فرصت بیشتری برای دیپلماسی داریم». این خبرگزاری همچنین به نقل از یک مقام ریاست‌جمهوری فرانسه درباره دیدار هفته قبل «امانوئل بون» فرستاده ویژه رییس‌جمهور فرانسه با «حسن روحانی» رییس‌جمهور ایران، نوشت: «ما به رییس‌جمهور روحانی گفتیم که مولفه‌های توقف (در اجرای تعهدات برجامی) چیست و منتظر پاسخ از سوی طرف ایران هستیم اما آنها نقطه شروع را بسیار بالا گرفته و خواستار رفع فوری تحریم‌ها هستند.» به گزارش «اعتماد»، رویترز در حالی ادعا کرده ساز و کار مقابل اینستکس در ایران هنوز راه‌اندازی نشده که این ادعا با اظهارات مقام‌های کشورمان در تناقض است. برخی از منابع خبری ادعا می‌کنند طرح فرانسه شامل توقف کاهش تعهدات برجامی ایران در برابر بازگشت وضعیت تحریم‌های هسته‌ای امریکا به روزگاری است که 8 کشور از معافیت‌های تحریمی برای خرید نفت ایران برخوردار بودند. محمدجوادظریف، وزیر خارجه هفته گذشته در سخنانی با ناکافی و نامتوازن خواندن پیشنهاد فرانسه اعلام کرد رایزنی‌ها در این خصوص همچنان ادامه دارد.
چرایی تلاش اروپا
بی‌بی‌سی انگلیسی در گزارشی تفصیلی به بررسی نشست روز گذشته اروپایی‌ها برای نجات برجام پرداخته و در بخش‌هایی از این گزارش به نقل از خبرنگار امنیتی این رسانه انگلیسی می‌نویسد: با توجه به کاهش تعهدات برجامی ایران حتی اگر تهران به سمت ساخت سلاح اتمی هم نرود بیم این وجود دارد که سایر کشورهای همسایه ایران دست به توسعه برنامه هسته‌ای خود در رقابت با ایران بزنند. اظهارنظرهایی که در این مدت از سوی عربستان سعودی شاهد بودیم نشان می‌دهد که ریاض، ایران هسته‌ای یا ایران خارج شده از مسیر نظارت بر برنامه هسته‌ای‌اش را نمی‌پذیرد. اگر عربستان در این مسیر قرار بگیرد مصر و ترکیه هم در تلاش برای دستیابی به فناوری پیشرفته هسته‌ای تعلل نخواهند کرد.
پولیتیکو در گزارشی درباره نشست روز گذشته وزرای خارجه اتحادیه اروپا در بروکسل نوشت: اروپایی‌ها تلاش می‌کنند بسته‌ای برای پیشنهاد به ایران تهیه کنند و این در حالی است که هیچ نرمشی در موضع واشنگتن و تهران حاصل نشده است. 28 وزیر خارجه یک هفته پس از تلاش‌های مداوم دیپلماتیک به رهبری فرانسه برای متقاعد کردن ایران به بازگشت از مسیر کاهش تعهدات برجامی و تشویق امریکا به توقف در تحریم ایران در بروکسل دور هم جمع شدند. با این ‌همه به نظر می‌رسد که نه تهران و نه واشنگتن هیچ نشانه‌ای از نرمش از خود نشان ندهند. اروپایی‌ها جدا از مساله برجام نگران این هستند که تشدید تنش میان تهران و واشنگتن به رویارویی نظامی منتهی شود و کل منطقه غرب آسیا را در بر بگیرد. تلاش‌هایی که اروپا تا این لحظه برای کنترل تنش کرده هیچ فایده‌ای نداشته است. محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران همچنان اروپا را به موضع‌گیری‌های صرفا شفاهی متهم می‌کند و تکرار این اظهارنظر از سوی وی حتی پس از سفر مشاور دیپلماتیک امانوئل مکرون به تهران نشان ‌دهنده مخالفت ایران با طرح فرانسه بود. ایران در چند هفته اخیر فشارها بر اروپا برای منتفع‌سازی اقتصادی ایران از برجام را افزایش داده و همین مساله اروپا را بیش از پیش نگران برجام کرده است. یک مقام آگاه در الیزه در این باره به پولیتیکو گفته است: «اروپایی‌ها یک مسوولیت سخت دارند و آن هم تلاش برای دور کردن تهران و واشنگتن از وضعیت فعلی است. ایرانی‌ها واکنش خوبی نسبت به سفر مشاور دیپلماتیک مکرون نشان دادند هر چند که نه قدم برداشتن در مسیر کاهش تنش را پذیرفته و نه رد کردند. ایرانی‌ها به فرستاده مکرون گفتند سیاست فشار حداکثری امریکا را با مقاومت حداکثری پاسخ خواهند داد.» به گزارش پولیتیکو در حالی که فرستاده مکرون در حال رایزنی با حسن روحانی بود دونالد ترامپ در توییتر خود از وضع تحریم‌های بیشتر علیه ایران خبر داد.
1+4 اقدام ایران را نقض فاحش نمی‌داند
نشست روز گذشته وزرای خارجه اتحادیه اروپا همان‌طور که فدریکا موگرینی، مسوول سیاست خارجی این اتحادیه پیش‌بینی کرده بود به یکی از طولانی‌ترین جلسات وزرای 28 کشور عضو تبدیل شد. پس از پایان این جلسه، موگرینی در جمع خبرنگاران حاضر و پس از ارایه توضیحاتی کوتاه درباره محورهای بحث، به سوال‌های خبرنگاران که عمدتا درباره پرونده برجام و اجرای آن بود، پاسخ داد. از کلیات اظهارات موگرینی می‌توان این گونه نتیجه‌گیری کرد که در نشست روز گذشته حداقل براساس آنچه تا لحظه تنظیم این خبر علنی شده، تحول خاصی در وضعیت قبلی توافق هسته‌ای رخ نداده است. موگرینی باز هم از تلاش اروپا برای به راه‌اندازی اینستکس سخن گفت و نوید داد که تعداد کشورهای پیوسته به این ساز و کار در حال افزایش است. وی به دلیل تهدید تحریم این ساز و کار از سوی امریکا از ارایه جزییات بیشتر درباره کشورها و شرکت‌های پیوسته به اینستکس خودداری کرد. شاید مهم‌ترین بخش از سخنان موگرینی این بود که تا این لحظه با توجه به گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هیچ کدام از اعضای 1+4 اقدام‌های ایران در کاهش تعهدات برجامی را نقض اساسی یا فاحش برجام که منتهی به کار افتادن بند 36 از سوی آنها و مکانیسم حل اختلاف شود، ندانسته‌اند.
مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در این باره گفت: «درباره مکانیسم حل و فصل اختلاف- بند 36 برجام- باید بگویم این ساز و کار در توافق برای «عدم پایبندی اساسی» در نظر گرفته شده است. در حال حاضر، هیچ کدام از طرف‌های توافق قصدی برای فعال کردن این ساز و کار نشان نداده‌اند که این به معنی این است که در حال حاضر - فعلا و بر اساس اطلاعات موجود - هیچ‌ کدام از آنها عدم پایبندی [ایران] را مصداق عدم پایبندی اساسی نمی‌دانند. تمامی گام‌هایی که ایران برداشته - اقداماتی که ما بابت آن متاسفیم و از ایران می‌خواهیم که به پایبندی کامل برگردد - از لحاظ فنی اقداماتی بازگشت‌پذیر هستند. ما امیدواریم که ایران این گام‌ها را به عقب برگرداند و از این کشور دعوت می‌کنیم که این کار را انجام دهد و به پایبندی کامل به برجام بازگردد.»
موگرینی در ادامه افزود: اجازه دهید این را اضافه کنم که من در گفت‌وگوهایم با بسیاری از رابطان، از جمله رابطان در منطقه در این روزها متوجه شده‌ام که همه - از جمله آنها که دیدگاه انتقادی بیشتری نسبت به برجام داشتند- امروز از ایران می‌خواهند که به این توافق احترام بگذارد؛ حتی کسانی که منتقد توافق بودند و آن را موثر نمی‌دانستند.»
براساس ترجمه خبرگزاری فارس، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در ادامه مدعی شد که امروز همه متوجه شده‌اند که توافق هسته‌ای جایگزین ندارد. وی گفت اجرای کامل برجام از اهمیتی اساسی برای حفظ هر چه بیشتر آرامش در منطقه و خودداری از تشدید تنش‌ها برخوردار است.
به گزارش «اعتماد»، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در بخش‌های نخست این نشست خبری تاکید کرد که در جلسه امروز تمام اعضای اتحادیه اروپا متفق القول اعلام کردند باید بکوشیم ابزارهای اجرای ساز و کار مالی (اینستکس) را شتاب دهیم. وی در ادامه خاطرنشان کرد «هدف ما این است که این ساز و کار هم برای کشورهای اروپایی و هم کشورهای غیر اروپایی قابل استفاده شود. اولین داد و ستدها از طریق اینستکس آغاز شده و بحث درباره اینکه این مکانیسم فروش نفت را هم شامل بشود یا نه، ادامه دارد.» موگرینی در بخش‌های دیگری از اظهاراتش اعلام کرد که تاکنون 10 کشور اروپایی در این شبکه ساز و کار مالی با ایران حاضر شده‌اند.