بزرگنمايي:

ایران پرسمان - ایرنا / به باور برخی کارشناسان، محصولات حاصل از دستکاری ژنتیکی (تراریخته) می‌توانند ضامن امنیت غذایی بشر باشند اما در مقابل عده‌ای معتقدند که کاشت و مصرف محصولات حاصل از دستکاری ژنتیکی علاوه بر اینکه سلامت انسان‌ها را تحت الشعاع قرار می‌دهد، چرخه و نظم طبیعت و محیط‌زیست را نیز بر هم می‌زند.
این روزها نگرانی‌های بسیاری در مورد خطرات استفاده از محصولات تراریخته که گفته می‌شود بازارهای ایران را فرا گرفته‌اند، وجود دارد. تا جایی که سال گذشته سازمان غذا و دارو با صدور بخشنامه‌ای درج برچسب و نشان تراریخته را بر روی محصولات موجود در بازار اجباری کرد. اما تراریخته به چه معناست؟ چه فواید و چه مضراتی دارد؟
تعریف تراریخته
پیشرفت‌های اخیر در حوزه علم ژنتیک امکان انتقال ژن را در بین گونه‌های مختلف ممکن کرده است. تکنیک‌های دستکاری یا مهندسی ژن به دانشمندان اجازه می‌دهد تا ژن‌های کنترل‌ کننده برخی از ویژگی‌ها و خصوصیات خاص را پیدا کرده، آن‌ها را از منبع اصلی جدا و به طور مستقیم به سلول‌های یک حیوان، گیاه، باکتری یا ویروس دیگر منتقل کنند؛ به محصول نهایی این فرآیند اصطلاحا تراریخته (Transgenic) گفته می‌شود. در تعریف کتابخانه ملی پزشکی از زیرشاخه‌های مرکز ملی اطلاعات فناوری زیستی یا (NCBI) در آمریکا، محصولات تراریخته یا دستکاری ژنتیکی شده محصولاتی هستند که ژن‌های خارجی از دیگر گیاهان یا جانوران به کدهای ژنتیکی آن‌ها وارد شده است. هدف دانشمندان از دستکاری ژنتیکی ارگانیسم‌ها تقویت برخی از خصوصیات دلخواه در آنها است، به عنوان نمونه، از این راه می‌توان گیاهانی را به وجود آورد که در مقابل آفت‌ها، علف‌کش‌ها یا بیماری‌ها مقاومت بیشتری دارند و یا می‌توانند گرما و سرمای شدید یا خشکسالی را تحمل کنند. علاوه بر این، با استفاده از این تکنیک همچنین می‌توان به ارزش غذایی گیاهان خوراکی نیز افزود.
تاریخچه تراریخته‌ها
دانشمندان نخستین بار در سال 1946 میلادی کشف کردند که می‌توان مواد ژنتیکی را بین ارگانیسم‌های مختلف انتقال داد. در این تاریخ بود که محققان برای نخستین بار از ترکیب مواد ژنتیکی ویروس‌های مختلف، یک ویروس جدید ساختند. در سال 1981 با وارد کردن ژن دیگر جانوران به بدن موش‌ها نخستین حیوانات تراریخته خلق شدند. نخستین محصول تراریخته تجاری یک توتون مقاوم به ویروس بود که در سال 1993 در چین تولید شد. امروزه کشور آمریکا با تولید بیش از 71 میلیون هکتار محصول تراریخته تجاری، بزرگ‌ترین مصرف‌کننده و تولیدکننده این نوع از محصولات است.
این روزها بحث بر سر فواید و مضرات محصولات تراریخته در بین جوامع علمی مختلف داغ است. گروه‌های مخالف عمل دستکاری ژنتیکی معتقدند که محصولات تراریخته علاوه بر اثرات مخرب بر سلامت مصرف‌کنندگان، آسیب‌های زیست‌محیطی نیز به همراه دارند.
یکی از این گروه‌های مخالف، مرکز امنیت غذا است که از مهندسی ژنتیک گیاهان و جانوران به عنوان یکی از «بزرگترین و غیرقابل کنترل‌ترین چالش‌های زیست محیطی در قرن بیست و یکم» نام می‌برد.
موسسه فناوری مسوول (Institute for Responsible Technology) که توسط مخالفان تولید و عرضه محصولات تراریخته اداره می‌شود نیز بر این باور است که مواد خوراکی تراریخته به بروز واکنش‌های سمی و آلرژیک، بیماری و آسیب تقریبا به تمام اندام‌های مورد مطالعه در حیوانات آزمایشگاهی ارتباط دارد.
بیشتر کشورهای توسعه‌ یافته، استفاده از محصولات تراریخته را بدون خطر نمی‌دانند. در بیش از 60 کشور در جهان از جمله استرالیا، ژاپن و کشورهای عضو اتحادیه اروپا، تولید و فروش محصولات تراریخته محدود یا ممنوع است.
به گفته کارشناسان دیده‌بان زیست محیطی As You Sow، خطر محصولات تراریخته در آن است که دستکاری‌های ژنتیکی بر محور افزایش مقاومت در برابر مواد سمی چون آفت‌کش‌ها و انواع خاصی از کودها انجام می‌شود. در نتیجه گیاهان از این نوع مواد سمی برای رشد استفاده می‌کنند و خوراکی که از این فرآیند به دست می‌آید، می‌تواند برای سلامتی انسان مضر باشد.
فواید تراریخته‌ها
شرکت آمریکایی مونساتو که بزرگ‌ترین تولیدکننده محصولات تراریخته در جهان است، در بیانیه‌ای که روی وبسایت خود قرار داده، دستکاری ژنتیکی در زمینه کشاورزی را به عنوان عاملی برای افزایش باردهی و کیفیت محصولات کشاورزی، کاهش گرایش به استفاده از منابع طبیعی و سوخت‌های فسیلی و تامین نیاز به مواد مغذی معرفی می‌کند. تاکنون پژوهش‌های بسیاری در تایید این روایت انجام شده‌اند که استفاده از محصولات تراریخته را به عنوان راهی برای رفع معضل گرسنگی و قحطی در جهان و یا تولید محصولاتی غنی از پروتئین، ویتامین و دیگر مواد مغذی معرفی می‌کنند.
سود مونساتو و دیگر شرکت‌های کشاورزی حول تایید سالم بودن محصولات تراریخته می‌چرخد، پر واضح است که این شرکت‌ها سرمایه لازم را نیز برای حمایت مالی از پژوهش‌هایی که به روایت آن‌ها مهر تایید می‌زند، نیز در اختیار دارند.
مضرات تراریخته‌ها
با وجود وعده حامیان تکنولوژی دستکاری ژنتیکی مواد خوراکی در رفع برخی از بزرگ‌ترین چالش‌های موجود در قرن بیست و یکم، این فناوری نیز همچون هر فناوری جدید دیگری با مجموعه‌ای از خطرات شناخته‌ شده و ناشناخته همراه است.
محصولات تراریخته همواره به عنوان تهدیدی بالقوه برای سلامت انسان‌ها شناخته می‌شدند. یافته‌های اکثر مطالعات انجام شده بر روی مواد خوراکی تراریخته از آن حکایت دارد که ممکن است این محصولات اثر سمی بر روی کبد، لوزالمعده، کلیه‌ها و اندام‌های تناسلی داشته باشد و پارامترهای خونی، زیست‌شیمی و ایمنی‌شناسی را تغییر دهند.
دکتر علی کرمی متخصص بیوتکنولوژی پزشکی و فوق تخصص مهندسی ژنتیک، استاد دانشگاه و مشاور سازمان پدافند غیرعامل در خصوص مضرات و معایب استفاده گسترده و غیر اصولی از فناوری دستکاری ژنتیکی برای سلامت انسان، می‌گوید: نتایج تحقیقات روی موش‌ها نشان می‌دهد اگر مواد خوراکی تراریخته به صورت مداوم و مستقیم مصرف شوند، به رشد غدد سرطانی منجر می‌شوند.
این کارشناس حوزه سلامت می‌افزاید: «با کشت تراریخته، بعد از مدتی، تمام زمین‌ و محصولات منطقه، به دلیل گرده‌افشانی و آلودگی خاک، تراریخته می‌شود. شاید برایتان جالب باشد اگر بدانید در هندوستان، آمارهایی از خودکشی کشاورزان هندی به دلیل مشترک و قابل تأملی وجود دارد. بر اساس قانون کشت تراریخته، کشاورزان هندی باید هر سال بذر بخرند و نمی‌توانند از بذرهای به‌ دست آمده استفاده کنند (وگرنه کمپانی تولید بذر، کشاورز را به دادگاه می‌کشاند) آنان به دلیل فقر، برای خرید بذر، وام می‌گیرند و نمی‌توانند وام را پرداخت کنند.»
به گفته کرمی هدف افرادی که بر تراریخته کردن غذا و کشاورزی در ایران اصرار دارند، «بیمار کردن مردم و فروش خدمات پزشکی است؛ چون یکی از گران‌ترین تجارت‌های دنیا، تجارت بیماری است.»
مضرات دستکاری ژنتیکی گیاهان و جانوران تنها به تاثیر منفی‌ که بر سلامت افراد می‌گذارند محدود نیست؛ این فناوری محیط زیست را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد. یکی از خطرات بالقوه مرتبط با این تکنیک، تغییرات ژنتیکی است که می‌تواند به محیط زیست آسیب وارد کند. به عنوان نمونه ممکن است جفت گیری ارگانیسم‌های تغییر یافته با ارگانسیم‌های اصیل بومی، به از بین رفتن و منقرض شدن کامل ارگانیسم اولیه منجر شوند. به عبارت دیگر، میکروارگانیسم‌هایی که دستکاری ژنتیکی شده‌اند می‌توانند با تولید مثل خود را به عنوان یکی از نژادهای مانا معرفی کرده و اثرات بلند مدتی بر جوامع زیستی و اکوسیستم‌های طبیعی بگذارند.
استفاده از مهندسی ژنتیک برای دستکاری ژن گیاهان و دیگر ارگانیسم‌ها امکان انتقال ژن در بین هر گونه‌ای را فراهم می‌کند. وارد کردن یک ژن به یک سلول متفاوت می‌تواند نتایج متفاوتی به همراه داشته باشد و الگوی بیان ژنی را تغییر دهد.
از زمان ظهور فناوری دستکاری ژنتیکی، محققان از ژن‌های مقاوم به آنتی‌بیوتیک به عنوان شاخص‌های زیستی منتخب برای این فرآیند استفاده کرده‌اند. نگرانی‌هایی در این باره وجود دارد که استفاده گسترده از چنین ژن‌هایی در گیاهان می‌تواند مقاومت پاتوژن‌های انسانی را در برابر آنتی‌بیوتیک افزایش دهد. کانامیسین که یکی از رایج‌ترین شاخص‌های زیستی در تغییر ژنی گیاهان است هنوز برای درمان عفونت‌ در استخوان، دستگاه تنفسی، پوست و عفونت‌های شکمی، سوزش ادرار، التهاب پوشش داخلی قلب و عفونت خونی قرار می‌گیرد اما اگر رویه کنونی ادامه پیدا کند ممکن است تاثیر و خاصیت خود را از دست بدهد. اکنون بیشتر این دستکاری‌های ژنتیکی برای ایجاد دو ویژگی مقاومت در برابر آفت و مقاومت در برابر علف‌کش‌ انجام می‌شوند. استفاده از این تکنیک‌ها هزینه و نیروی انسانی لازم در مبارزه با علف‌ها و آفات را برای کشاورزان کاهش می‌دهد. اما در درازمدت این راهبردها بی‌نتیجه مانده و تنها بر وخامت اوضاع می‌افزایند. این امر که در چند سال آینده آفات و علف‌ها با تکامل در راستای خنثی کردن طرح محصولات تراریخته، در برابر فشارهای انسانی وارد شده به زیستگاه خود واکنش نشان خواهند داد، امری اجتناب‌ناپذیر است.
فناوری دستکاری ژنتیکی می‌تواند راه‌ حلی برای بسیاری از چالش‌های موجود در عصر حاضر باشد اما باید نسبت به خطرات انسانی و زیست محیطی ناشی از آن نیز آگاه بود و محتاطانه و اصولی آن را به کار گرفت تا بتوان این دست از تهدیدات جانبی را نیز کنترل کرد.