چاپ

ایران پرسمان - سرمقاله شرق/ روان‌شناسی دروغ‌گویی
سایز متن الف الف
لینک کوتاه در کلیبرد کپی شد! http://akhr.ir/6040279
٦
٠
شرق / « روان‌شناسی دروغ‌گویی » عنوان سرمقاله روزنامه شرق به قلم حسین ناصری(روان‌شناس پیشگیری) است که می‌توانید آن را در ادامه بخوانید:
از سال 1879 که در دانشگاه لایپزیک، ویلهم وونت علم روان‌شناسی را بنا نهاد، کمتر موضوع روان‌شناختی‌ای است که مورد بررسی‌های دقیق قرار نگرفته باشد. باوجوداین کماکان روان‌شناسی در کنار سایر رشته‌ها روی بسیاری از موضوعات کار می‌کند. دروغ‌گویی از جمله این موضوعات است. طبق یافته‌ها، کودکان از سنین پایین دروغ‌گویی را کشف می‌کنند. آنان به محض اینکه متوجه می‌شوند دیگران نمی‌توانند ذهنشان را بخوانند، دروغ‌گویی را آغاز می‌کنند. از این‌رو سن آغاز دروغ‌گویی معمولا سه‌سالگی است. باوجوداین یک نوزاد شش‌ماهه می‌تواند با وانمودکردن به گریه، مادر خود را فریب داده و توجه او را به خود جلب کند. به‌تدریج که ذخایر لغات کودک افزایش می‌یابد، دروغ‌های او نیز پیچیده‌تر می‌شود. با این مقدمه، به بررسی انواع دروغ‌گویی پرداخته می‌شود. یکی از اشکال بالینی دروغ‌گویی، دروغ‌گویی مرضی (pseudologia phantastica) یا میتومانیا (mythomania) است. در این وضعیت، فرد بدون دلیل مشخص، به دروغ‌گویی می‌پردازد. این نوع از دروغ‌گویی، برای اولین بار صدسال پیش توسط پزشکی آلمانی به نام آنتون دلبروک مطرح شد. در دروغ‌گویی مرضی، مانند سایر رفتارهای مرضی نظیر قماربازی مرضی، فرد بدون اختیار و از روی اجبار درونی (compulsion)، دروغ می‌گوید. ویژگی خاص دروغ‌گویی مرضی این است که برای اجتناب از ضرر مالی یا جانی دروغ گفته نمی‌شود؛ دریافت همدلی، پذیرفته‌شدن از سوی دیگران یا ارائه تصویری قهرمانانه از خود نزد دیگران از جمله دلایل احتمالی دروغ‌گویی مرضی محسوب می‌شود. دروغ‌گویان مرضی داستان‌گوهای قهاری هستند. آنان با مهارت‌های کلامی خود، داستان‌های ساختگی خود را چنان فصیح و بلیغ بیان می‌کنند که کمتر شنونده‌ای به آنها شک می‌کند. زبان خلاق و بدیع آنان در کنار نشانه‌هایی دال بر راست‌گویی مانند نداشتن وقفه کلامی و قطع‌نکردن تماس چشمی، بیشتر تصویری از افراد دنیادیده و باتجربه را به ذهن می‌آورد. در کل، داستان‌ها در دروغ‌گویی مرضی، از چنان وضوحی برخوردار می‌شوند که شخص دروغ‌گو نیز به آن باور پیدا کرده و به‌این‌ترتیب او نمی‌تواند مرز بین واقعیت و خیال را تشخیص دهند. شاید همین موضوع موجب می‌شود که تمایز بین دروغ مرضی و هذیان امر پیچیده‌ای شود. شخصیت دایی‌جان ناپلئون، نمونه‌ای مشخص برای این موضوع است.
یکی دیگر از انواع دروغ‌گویی، مواردی است که در اختلال شخصیت ضداجتماعی دیده می‌شود. اگر مهم‌ترین ویژگی این اختلال را فقدان احساس گناه و قانون‌شکنی بدانیم، افراد مبتلا، برای رسیدن به اهداف خود به‌راحتی به هر نوع دروغ و مخفی‌کاری‌ای متوسل می‌شوند. در این نوع دروغ‌گویی که می‌توان آن را دروغ‌گویی حیله‌گرانه نامید، فرد آگاهانه دروغ می‌گوید تا به منفعتی رسیده یا خود را از هر نوع تهدیدی محفوظ نگه دارد. باتوجه به اینکه در اختلال شخصیت ضداجتماعی، اِعمال زور، تهدید و خشونت رایج است، بدیهی است در مواقعی که در مواجهه با قانون قرار می‌گیرند، به‌راحتی اعمال مجرمانه خود را تکذیب کرده و با مخفی‌کردن، تلاش می‌کنند مسیر جمع‌آوری اطلاعات را مخدوش کنند.‌دسته‌ای دیگر از دروغ‌گویی‌ها را می‌توان دروغ‌گویی‌های مسئولیت‌گریزانه نام برد. این نوع دروغ‌گویی وقتی اتفاق می‌افتد که فرد به‌جای پذیرفتن مسئولیت، دلایلی را مطرح می‌کند که صحت نداشته یا آن‌چنان اهمیتی ندارند.
بدیهی است که ترس از پیامدهای احتمالی پذیرش مسئولیت، فرد را وامی‌دارد که با توجیه‌کردن و لفاظی به تبرئه خود بپردازد. اگرچه این نوع دروغ‌گویی را نمی‌توان مثل دروغ‌گویی مرضی و حیله‌گرانه در طبقه بالینی قرار داد ولی آشکارا، دروغ‌گویی مسئولیت‌گریزانه جایگاه اخلاقی فرد را نشان می‌دهد. طبق نظریه رشد اخلاقی کولبرگ، وقتی که افراد در دوراهی‌های اخلاقی، نفع شخصی یا احتراز از تنبیه خود را ملاک قرار می‌دهند، در اولین سطح اخلاقی (اخلاق پیش عرفی) به سر می‌برند. به‌عبارت‌دیگر، هرگاه شخصی دروغ می‌گوید، برای اینکه مانع از تنبیه خود شود، او در پایین‌ترین سطح اخلاقی قرار دارد. در بالاترین سطح اخلاقی کسانی قرار می‌گیرند که برای اینکه نزد وجدان خود آسوده‌خاطر باشند، دروغ نمی‌گویند.‌دسته‌ای دیگر از دروغ‌ها، به دروغ‌های سفید معروف هستند. دروغ سفید بسیار شایع بوده کمااینکه بنا بر برخی از آمارها، به شکل میانگین افراد در طول روز یک تا دو دروغ سفید به زبان می‌آورند. دروغ‌های سفید اکثرا به این علت گفته می‌شوند تا از ایجاد احساس منفی در طرف مقابل جلوگیری شود. این نوع از دروغ‌ها به نوعی موجب می‌شوند که ارتباطات طرفین قطع نشود. مثلا وقتی کسی از شما بخواهد که برای دریافت وام ضامن او شوید و شما به دروغ بگویید که سقف ضمانتتان اجازه نمی‌دهد، شما دروغ سفید گفته‌اید تا طرف مقابل را از خود نرنجانید.‌علاوه بر مطالعاتی که در زمینه انواع دروغ‌گویی‌ها انجام شده است، در حوزه نشانه‌های دروغ‌گویی نیز سال‌هاست که پژوهش صورت می‌گیرد. در تحقیقی که در سال 2015 در دانشگاه میشیگان انجام شد، فیلم‌های ضبط‌شده 120 متهم در دادگاه بررسی شد. در مقایسه بین متهمان دروغ‌گو و راست‌گو تفاوت‌های جالبی مشاهده شد. درصد هریک از رفتارهای زیر به‌ترتیب در متهمان دروغ‌گو و راست‌گو به این شرح است: اخم کردن؛ 30 - 10. نگاه‌کردن مستقیم به پرسشگر؛ 70 و 60. حرکت‌دادن هر دو دست: 40- 25. استفاده از پُرکننده‌های کلامی (vocal fills) نظیر «اِمم»: در بین دروغ‌گوها بیشتر بود. اعلام برائت از اعمال مرتکب‌شده با استفاده از کلماتی نظیر «او» یا «آنها» به‌جای «من» یا «ما» مشاهده شد. علاوه بر این دروغ‌‌گوها از عبارتی استفاده می‌کردند که بیشتر حاکی از اطمینان بود. محققان این پژوهش با استفاده از مشاهدات ذکر‌شده نرم‌افزاری را طراحی کردند که بنا بر ادعای آنان بدون استفاده از دستگاه دروغ‌سنج با 75 درصد اطمینان افرادی را که در حین جلسات به دروغ‌گویی متوسل می‌شوند، شناسایی می‌کند.یافته‌های دیگر حاکی از آن بوده که فردی که دروغ می‌گوید، احتمالا خیره شده یا در زمان مهم نگاه خود را مخفی می‌کند؛ وقتی از فردی سؤال حساسیت‌برانگیزی پرسیده شود که تمایلی به جواب نداشته باشد، احتمالا لب‌های خود را گاز می‌گیرد. عرق‌کردن در منطقه تی صورت (پیشانی، روی بینی، بالای لب) یا خشکی دهان و چشم نیز دیده می‌شود. پلک‌زدن زیاد از حد در این مواقع معمولا به علت خشک‌شدن چشم عارض می‌شود.و در خاتمه باید به این موضوع اشاره کرد که از بعد روان‌شناختی، برنامه‌های پیشگیرانه‌ای مانند مهارت‌های زندگی در ترویج راست‌گویی و صداقت طراحی شده‌اند. در این برنامه که بیش از 30 سال از عمر آکادمیک آن می‌گذرد، در قالب دو مهارت (از 10 مهارت اصلی) به شکل مستقیم به صداقت و راست‌گویی پرداخته شده است؛ در خودآگاهی، مفهوم مهم ارزش مطرح می‌شود. در این مهارت، افراد با ارزش‌های مثبت و منفی آشنا شده و به ضرورت پایبندی به ارزش‌های مثبت پی می‌برند. مهارت دیگری که با راست‌گویی مرتبط است، جرئتمندی است. به‌واسطه اینکه یکی از اضلاع چهارگانه جرئتمندی، صداقت است، افراد یاد می‌گیرند که دروغ، به‌مثابه پرخاشگری حقوق دیگران را مخدوش می‌کند. خودآگاه‌ترشدن افراد و افزایش تبحر آنان در جرئتمندی در کنار کسب مهارت‌های مهم دیگری نظیر همدلی، حل مسئله و... به افراد کمک می‌کند که یاد بگیرند برای سلامت روان خودشان از دروغ‌گویی برحذر باشند؛ حال چه دروغی سفید و پیش‌پاافتاده و چه سیاه و پردامنه. شاید باور عمیق به «نجات در راستی است»، به ما کمک کند که بدون ذره‌ای تردید «جز راست نگوییم».