چاپ

ایران پرسمان -
آثار هنری مرتبط با فرهنگ عاشورایی در موزه‌های آمریکا و بریتانیا
٤٨٤
٠
صبح نو / متن پیش رو در صبح نو منتشر شده و انتشار آن به معنی تایید تمام یا بخشی از آن نیست
فاطمه ترکاشوند| بسیاری از آثار هنری متعلق به فرهنگ اسلامی و شیعی در قرون اخیر به بهانه‌های مختلف، اغلب در فرایند کاوش‌های شرق‌شناسان به موزه‌های کشورهای اروپایی منتقل شده است. به همین خاطر برای جست‌وجو و یافتن سبقه ‌هنری تشیع و کشورهایی که در آن‌ها آثاری در این فضا آفریده می‌شده‌اند، باید سری به این موزه‌ها زد.

«قطعات «عَلَم» از جمله آثار فلزی هستند که به برخی موزه‌ها چون موزه متروپلیتن منتقل شده‌اند. یکی از این قطعات متعلق به اوایل قرن هجدهم میلادی است و در توضیحات سایت موزه متروپلیتن درباره آن آمده است: «علم‌ها در بخش‌های زیادی از جهان اسلام خصوصاً در جوامع شیعی ساخته و استفاده می‌شوند تا علامتی برای شهادت امام حسین علیه السلام نوه پیامبر اسلام، حضرت محمد صلی الله علیه و آله باشند که در جنگ کربلا در سال 680 میلادی شهید شد.» این نوشته سپس بخش‌های مختلف این قطعه را که حاوی کلماتی با رسم‌الخط عربی است برای تماشاگر خارجی توضیح می‌دهد. «عبارت حکاکی‌شده در مرکز این قطعه علم، «الله، محمد، علی» است و این اسامی در اطراف دایره مرکزی، حول این عبارت نیز تکرار شده‌اند. دو اژدهای کناری، دور بخش مرکزی حلقه زده و آن را با پاهایشان نگه داشته‌اند درحالی که دم این دو اژدها، در پایین قطعه در هم گره می‌خورد.» توضیحات این سایت نشان می‌دهد که این قطعه فلزی از جنس آهن، متعلق به هنر و احتمالاً شهر حیدرآباد است.
بر این اساس برای علاقه‌مندان و پژوهشگران به این نکته هم اشاره می‌کنند که «همزمان با آغاز ماه محرم، فضای سوگواری بر شهر گلکنده هندوستان، سایه می‌اندازد؛ بدین ترتیب از موسیقی و رقص جلوگیری می‌شود و مردم از خوردن گوشت اجتناب می‌کنند و لباس‌های مشکی می‌پوشند.»
موزه متروپلیتن میزبان سه قطعه دیگر از قطعات علم نیز هست. یکی از این قطعات، متعلق به ایران و از قرن هفدهم میلادی است و در واقع تکه سمت راستی از یک قطعه گلابی‌شکل ساخته شده که طبق توضیحات سایت موزه، مربوط به بخش بیرونی سر اژدهاست؛ فرمی که به بسیاری از نقاشی‌های صحنه رزم شاهنامه قرن شانزدهمی شاه‌طهماسب شباهت دارد. خطوط حکاکی‌شده روی این قطعه، دعای «نادعلی» است.
اما قدیمی‌ترین این قطعاتی که در متروپلیتن نگهداری می‌شوند، متعلق به قرن شانزدهم و ایرانی است؛ قطعه‌ای کوچک در ابعاد 35در23 سانتی‌متر که بسیار ساده و مانند قطعه قبلی، فرم اشک‌مانند دارد. عبارت «الله، محمد، علی» در میانه آن روی آهن بریده شده‌ و دو اژدها البته با فرمی بسیار ساده‌تر از نمونه‌های پیشین، بدنه اصلی را در برگرفته‌اند. غالب این قطعات در میانه قرن بیستم میلادی توسط اشخاص خارجی که نام آن‌ها ثبت و ضبط شده، به خارج از کشور انتقال یافته است.
اما کتاب‌ها با موضوعات متفاوت تاریخی و ادبی نیز بعضاً شامل تصویرگری‌ها و نگارگری‌هایی هستند که برای بازدیدکنندگان خارجی، جذابیت داشته و آن‌ها را به هر نحو از کشور مبدأ خارج کرده و به موزه‌ها انتقال داده‌اند. یکی از این آثار، یک نقاشی به نام «مجلس عزا در امامبارا (حسینیه آصفی) در لکهنو» است که در موزه «ویکتوریا و آلبرت» در انگلستان نگهداری می‌شود. خالق این نقاشی شناخته شده نیست اما محل تولید اثر مرشدآباد هند در سال 1810 میلادی است. در این پرده 15 در 33 سانتی‌متر، مردانی در حال مویه در حسینیه آصفی دیده می‌شوند. چهار مرد در پیش‌زمینه نقاشی با سپر و شمشیر در حالی که صورت خود را با دست پوشانده‌اند، زاری می‌کنند و سایر مردان نیز رو به محرابی دارند و حالت سوگواری در آنان نشان داده شده
است.
نقاشی دیگری با نام «مراسم محرم» در موزه ویکتوریا و آلبرت وجود دارد که محل ساخت آن نیز مرشدآباد یا کلکته است و تاریخ ساخت آن به اواخر قرن هجدهم یا اوایل قرن نوزدهم میلادی بازمی‌گردد. این نقاشی که هنرمند آن مشخص نیست، دسته‌ای از عزاداران را نشان می‌دهد که در صحرا همراه با بیرق و محمل در حال حرکت به سمت چپ قاب هستند. یک آویز پارچه‌ای ایرانی متعلق به 1800 میلادی نیز در این موزه نگهداری می‌شود که عبارت «شهید اباعبدالله الحسین» در مرکز آن به چشم می‌خورد و دورتادور آن را نقوش گیاهی و اسلیمی پر کرده‌اند. این آویز، یادآور غالب کتیبه‌های پارچه‌ای امروزی است که ایرانی‌ها در عزای حسینی آن را بر دیوار خانه‌ها و مساجد و اماکن می‌آویزند، با این تفاوت که چاپ دستی روی پارچه کتان کرم‌رنگ دارد که البته هنوز در برخی استان‌ها تولید می‌شود.
موزه بریتانیا اما میزبان اثری است با عنوان آشنای «این حسین کیست که عالم همه دیوانه اوست؟» و در توضیحات سایت برای این اثر نوشته شده که «در فرم پرده یا نقاشی قهوه‌خانه‌ای ساخته شده و چاپ لینوکات روی پارچه کتانی دارد. این پرده، صحنه‌ای از شهادت امام حسین در کربلا را نشان می‌دهد.» نام اثر از تکرار جمله «این حسین کیست که عالم همه دیوانه اوست» در حاشیه پرده گرفته شده و مساحت مستطیل‌شکل آن به هشت بخش تقسیم شده است که هر بخش داستانی از واقعه عاشورا را به نمایش می‌گذارد. در گوشه سمت راست و پایین پرده نیز عبارت «کار الحقیر» و نام نقاش به چشم می‌خورد که البته خوانا نیست.
در موزه بروکلین، پرده‌ای با نام «نبرد کربلا» متعلق به قرن نوزدهم تا اوایل قرن بیستم میلادی نگهداری می‌شود که خالق این اثر، «عباس الموسوی» نام دارد. در توضیحات سایت این موزه نوشته شده که «این نقاشی شهادت امام حسین، سومین امام شیعیان را به نمایش می‌گذارد. شهادت امام حسین، سوگواری سالانه در فرم تعزیه، نوعی تئاتر آیینی در ایران را ایجاد کرد. نقاشی‌های روایی نظیر این به عنوان پس‌زمینه قابل حمل این مراسم‌ها به کار گرفته می‌شدند.» در میانه این پرده که ابعادی در حدود 174 در 337 سانتی‌متر دارد، اسبی سفید با سواری که دور سرش هاله تقدس طلایی دیده می‌شود، وجود دارد و در اطراف آن بخش‌هایی از صحنه‌های مختلف عاشورا، روایت شده‌اند. ساخت این پرده به دوران قاجاریه و شهر اصفهان بازمی‌گردد و از قدرت روایی بالایی در نقل بخش‌های مختلف حماسه عاشورا برخوردار است.

اگرچه تعداد آثار مرتبط با موضوع عاشورا و محرم که در موزه‌های اروپا نگهداری می‌شوند بسیار بیش از موارد نامبرده‌شده است اما همین مقدار نیز نشان می‌دهد که این عناصر جزئی از آیین‌های مربوط به سوگ امام سوم شیعیان بوده و تا چه اندازه در معرفی جهان اندیشه شیعی به دنیای خارج از آن مهم و تاثیرگذار هستند. توضیحات این سایت‌ها نشان‌دهنده آن است که آنچه برای ما به عنوان شیعیان یک اثر معمول و ساده و جزئی و آشنا به نظر می‌رسد، تا چه اندازه می‌تواند در پژوهش‌ها و بررسی‌های محققان ناآشنا به این مفاهیم، سرنوشت‌ساز باشد و از این رو دقت و دانش هنرمندان شیعه، نه‌تنها تعیین‌کننده محدوده هنر آنان در اثرشان، بلکه رسالت ایشان در ساخت گوشه‌گوشه‌های یک جهان فکری است که برای همیشه در تاریخ بشر به یادگار خواهد ماند.