چاپ

ایران پرسمان - «ربع رشیدی» در مسیر جهانی شدن
٣٢
١
ایرنا / با مشارکت باستان‌شناسان آلمانی و آغاز فصل سوم کاوش‌ها در شهرک دانشگاهی «ربع رشیدی» تبریز، این مجموعه تاریخی 700 ساله در مسیر ثبت در فهرست یونسکو و جهانی شدن قرار گرفته است.
پس از امضای تفاهم نامه چهارجانبه توسط میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان شرقی،شهرداری تبریز، دانشگاه هنر اسلامی و موسسه باستان‌شناسی آلمان، فصل سوم کاوش ها در مجموعه شهرک دانشگاهی تاریخی «ربع رشیدی» تبریز به تازیگی توسط کاوشگران ایرانی و بین المللی آغاز شده است.
مجموعه تاریخی شهرک دانشگاهی ربع رشیدی در سال 1354 شمسی با شماره 943 در فهرست آثار ملی کشورمان به ثبت رسیده است؛ همچنین وقف نامه «ربع رشیدی» یکی از معدود آثار ایرانی ثبت شده در فهرست میراث یونسکو است.
در 2 فصل کاوش های انجام شده در شهرک تاریخی دانشگاهی ربع رشیدی، باقیمانده آثاری از دوران ایلخانی، کشف و مشخص شد که کاشیکاری های زیبای مسجد کبود که آن را به نام «فیروزه اسلام» در جهان معرفی کرده است، ریشه در فعالیت کارگاه های سفال و کاشی سازی ربع رشیدی دارد.
این مطالعات همچنین نشان داد که آثار شهرک دانشگاهی ربع رشیدی سه متر پایین تر از سطح فعلی اراضی این سایت تاریخی و باستانی قرار دارد.
ربع رشیدی کجاست؟
خرابه های ربع رشیدی، باقیمانده شهرک علمی و دانشگاهی زمان غازان خان ایلخانی است که توسط وزیر نامی ایران – خواجه رشید الدین فضل ا… همدانی – در سال 700 هجری قمری در شمال شرق باروی شهر تبریز در محله رشیدیه ساخته شد؛ این دانشگاه شامل چهار دانشکده در چهار طرف بود و شهرت آن به نام ربع رشیدی برگرفته از نام اربع یا عدد چهار عربی است؛ براساس مستندات تاریخی این شهر بیش از 30 هزار خانه، حجره و دیگر بناهای شهری داشته است.
این شهرک در دوران اوج حیات خود، مورد مراجعه مستقیم دانشمندان معروف جهان و از جمله پزشکان و محققین یونان، رم، مصر، چین و دیگر ممالک آن روز آسیا و اروپایی قرار می گرفت.
بر اساس منابع تاریخی، محله رشیدیه یا رشیدآباد دارای سه بخش ربع رشیدی، ربظ و شهرستان بوده است؛ شهرستان شامل باغات و نهرهای شهر، ربظ محله مسکونی و بناهای عام المنفعه مثل مسجد، حمام و بازار و ربع رشیدی محل بناهای دانشگاهی، مسجد زمستانه و تابستانه و حوزه های علوم اسلامی بوده است؛ دانشکده پزشکی، کتابخانه بسیار بزرگ و مقبره خود خواجه رشید که از آن به عنوان جفت گنبد سلطانیه نام برده می شود، در ربع رشیدی وجود داشت.
خواجه رشیدالدین در سال 718 هجری قمری و در زمان سلطان ابوسعید ایلخانی کشته و جنازه او در مقبره اش دفن می شود؛ پس از وی ربع رشیدی روبه ویرانی می نهد، سپس پسرش خواجه غیاث الدین تلاش می کند، دوباره ربع رشیدی را آباد کند، اما وی نیز به سرنوشت پدر مبتلامی شود.
در دوران صفوی و در سال 1019 هجری قمری (شاه عباس بزرگ) برای جلوگیری از حمله عثمانی، یک قلعه از مصالح شنب غازان خان (مقبره غازان خان) و گورستان های تاریخی تبریز و مصالح ربع رشیدی برای حاکم تبریز ساخته می شود؛ بنایی که امروزه از آن به عنوان قلعه رشیدی یاد می شود، همان قلعه دوران صفوی است و تا پیش از کاوش های امسال باستان شناسان هیچ نشانی از معماری دوره ایلخانی در این محوطه کشف نشده بود.
ثبت جهانی وقف نامه ربع رشیدی، سرآغازی برای احیای یک شهرک دانشگاهی 700 ساله
وقف نامه این مجتمع در خردادماه 1386 در نشستی که از 21 تا 25 خرداد در یونسکو برگزار شده، به همراه شاهنامه بایسنقری در فهرست میراث مستند این سازمان ثبت شد.
از آذر ماه سال 1381 شعبه بنیاد ایران شناسی در آذربایجان شرقی مامور بررسی وقفنامه ربع رشیدی گردید و معلوم شد که وقفنامه ربع رشیدی فراتر از یک وقفنامه معمولی بوده و در واقع یک نظامنامه دقیق و مفصل تشکیلاتی و برنامه ریزی شده در زمینه های مدیریت آموزشی ، برنامه ریزی شهری و مسائل انگیزشی و رفاهی برای یک شهر دانشگاهی است که اولا در هر زمانی قابل تحقق و پیاده شدن است و در عین حال سخن از مجموعه ای بسیار منظم و پیشرفته است.
اگر شواهد و مستندات تاریخی نبود، استنباط میشد که طرح ساخت شهرک دانشگاهی ربع رشیدی، یک پدیده دست نیافتنی در آنروز بوده و یا احتمالا بخشی از آن به مرحله عمل رسیده بود؛ ولی نه تنها وقفنامه به صورت گزارش گونه است و نشان میدهد که خواجه رشید الدین فضل الله پس از طراحی و احداث مجموعه آنرا نوشته، بلکه مکاتبات رشیدی و گزارش ده ها مورخ و مستشرق معروف و منظومه زیبای اوحدی مراغه ای که ربع رشیدی را از نزدیک دیده و تحت تاثیر آن شعر خود را سروده، حاکی از تحقق چنین مجموعه عظیمی تحت تاثیر نیات اصلاحی غازان خان و اهتمام خواجه رشیدالدین فضل الله بوده است.
در بهمن ماه 1381 در جریان سفر دکتر حبیبی، دفتر مطالعات ربع رشیدی در شعبه ایران شناسی استان آذربایجان شرقی تاسیس و با مساعدت مالی و تجهیزاتی استانداری کار خود را با 2 هدف 1) گرد آوری کلیه منابع ، اطلاعات و تحقیقات انجام یافته در مورد ربع رشیدی و 2) جمع بندی و ارائه یک تصویر روشن جهت فرضیه سازی برای احیاء مجموعه، آغاز کرد.
نکته حایز اهمیت این است که ربع رشیدی هنوز هم موضوع مطالعات محافل علمی دنیاست و مسئول شعبه ایران شناسی چین که مقاله ای با عنوان «نقش خواجه رشید الدین در گسترش چین شناسی» در همایش ایران شناسی در خرداد 1381 ارائه نمود، اظهار کرد که پرونده مطالعات ربع رشیدی در این مرکز همواره گشوده است.
بسه سال قبل نیز در مجله اوقاف کشور کویت ، یک مقاله 27 صفحه ای در مورد ربع رشیدی ترجمه و به چاپ رسید و در سال 2002 ، پایان نامه فوق دکترای خانم بیرگیت هوفمن در کشور آلمان در مورد ربع رشیدی در قالب کتاب منتشر شده و ترجمه آن توسط خانم بحرالعلومی از سوی کتابخانه مجلس شورای اسلامی زیر چاپ می باشد.
طرحی از شهرک دانشگاهی «ربع رشیدی» در 700 سال قبل
19 مهرماه 1395 بود که خبر مشارکت موسسه باستان شناسی آلمان در کاوش های باستانشناسی مجموعه تاریخی شهرک دانشگاهی ربع رشیدی در رسانه های آذربایجان شرقی منتشر شد که نشان از جایگاه بین المللی این مجموعه ارزشمند داشت.
در واقع امضای تفاهم نامه سه جانبه میان موسسه باستان شناسی آلمان با سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و دانشگاه هنر اسلامی تبریز در زمینه انجام مطالعات میراث فرهنگی ایران، سرآغاز انجام کاوش های باستان شناسی در ربع رشیدی بود.
در آن زمان اعلام شد که موسسه باسنا شناسی آلمان در راستای طرح های مطالعاتی تبریز 2018 و بحث پروژه های راهبردی مجموعه تاریخی ربع رشیدی با ارسال کارشناسان متخصص و صاحب نظر در حوزه باستان شناسی و زمین شناسی برای پیشرفت روند مرمتی این پروژه این اداره کل را همراهی می کند.
استفاده از روش های نوین و فن آوری های روز و تجربه های کارشناسان متخصص در امر احیا و مرمت آثار تاریخی توسط کارشناسان موسسه باستانشناسی آلمان در فصل سوم کاوش های باستاشناسی ربع رشیدی از جمله دستاوردهای امضای تفاهم نامه فوق الذکر بود که گفته می شود موجب تسریع در روند احیای این مجموعه به عنوان یکی از زیباترین و باشکوه ترین آثار تاریخی به جا مانده در ایران خواهد شد.
با این نگاه بود که آبان ماه 1395 «سمپوزیم باستان سنجی» با حضور هئیت آلمانی در محل دانشگاه هنر اسلامی تبریز به منظور آماده سازی مقدمات پروژه مرمتی مجموعه تاریخی ربع رشیدی به عنوان نخستین دانشگاه جهان برگزار شد.
همان زمان مدیرکل مؤسسه باستانشناسی آلمان در جریان بازدید از مجموعه تاریخی، فرهنگی ربع رشیدی در جریان آخرین یافته های کاوش های باستان شناسی محوطه ربع رشیدی قرار گرفت تا به این ترتیب طرح مرمت و احیای شهرک دانشگاهی 700 ساله ربع رشیدی وارد مرحله کاوش شود که این روند تا به امروز با حضور باستان شناسان آلمانی ادامه داد.