ایران پرسمان - روزنامه سازندگی /متن پیش رو در سازندگی منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
رئیس جمهور بابت قطعی‌ها از مردم عذرخواهی کرد. سازندگی بررسی می‌کند: کدامیک از روسای جمهور پیشین عذرخواهی کردند؟
عاطفه شمس| در فرهنگ سیاسی جهان، عذرخواهی یک مقام عالی‌رتبه نشانه‌ای از بلوغ نهادی و پذیرش مسئولیت است. عذرخواهی سیاسی نه تنها بازتابی از پذیرش مسئولیت است بلکه می‌تواند نقش مهمی در جلب اعتماد عمومی، کاهش تنش‌ها و کنترل بحران داشته باشد. در ایران اما، سنت عذرخواهی از سوی رؤسای‌جمهور، دست‌کم تا یک دهه اخیر امری نادر بوده است. مرور تجربه 6 رئیس‌جمهور از سال 1368 تاکنون نشان می‌دهد که عذرخواهی رسمی به تدریج از یک تابو به ابزاری محدود، گزینشی و در عین حال مؤثر در مدیریت بحران بدل شده است.
رفسنجانی؛ توضیح به جای پوزش
(1376-1368) دوران ریاست‌جمهوری اکبر هاشمی‌رفسنجانی با بازسازی اقتصادی پس از جنگ شناخته می‌شود. در منطق سیاست آن سال‌ها، رئیس‌جمهور بیشتر معمار توسعه معرفی می‌شد. انتقادات عمومی و رسانه‌ای معمولا مطرح می‌شدند اما عذرخواهی رسمی جزو اصول مطرح نبوده است.
خاتمی؛ اعتراف به کاستی‌ها
(1384-1376) محمد خاتمی با شعار توسعه سیاسی و گفت‌وگوی تمدن‌ها بر سر کار آمد. او در برابر بحران‌هایی همچون واقعه کوی دانشگاه در تیر 78 یا انسداد اصلاحات بارها از کاستی‌ها و نقصان‌ها سخن گفت و بعدها نیز در سال 97 در قامت چهره‌ای سیاسی از مردم بابت ناکامی‌ها پوزش خواست. اما در دوره مسئولیت، عذرخواهی صریح از یک بحران ملی در کارنامه‌اش دیده نشد. خاتمی بیشتر بر شرایط دشوار و موانع تأکید داشت تا بر پذیرش خطای مدیریتی.
احمدی‌نژاد؛ حمله به جای پذیرش مسئولیت
(1392-1384) محمود احمدی‌نژاد، در دوره‌ای که تحریم‌ها، بحران هسته‌ای، گرانی و فساد اداری فضای عمومی را پر کرده بود کمتر به سنت عذرخواهی نزدیک شد. لحن او عمدتا دفاعی و تهاجمی بود؛ مقصر بحران‌ها یا دولت‌های گذشته معرفی می‌شدند یا دشمنان خارجی. تنها نمونه‌های فرعی از پوزش‌خواهی در حاشیه سفرها ثبت شده اما در بحران‌های ملی، رئیس‌جمهور نهم و دهم ترجیح می‌داد از مسئولیت فاصله بگیرد.
روحانی؛ نخستین عذرخواهی بابت خاموشی‌ها
(1400-1392) نقطه عطف سنت عذرخواهی در جمهوری اسلامی را شاید بتوان به دولت حسن روحانی نسبت داد. در تابستان 1400 قطعی‌های گسترده برق در اوج گرما، خشم عمومی را برانگیخت. روحانی در جلسه هیأت دولت و در گفت‌وگویی تلویزیونی با صراحت گفت: «من از مردمی که در این روزها دچار مشکل شدند، عذرخواهی می‌کنم». او هم‌زمان دلایل فنی و اقلیمی- از خشکسالی و کاهش تولید برقابی تا مصرف بالای خانگی و صنعتی- را توضیح داد. این نخستین بار بود که یک رئیس‌جمهور در متن یک بحران خدماتی چنین صریح و در جایگاه رسمی از مردم عذرخواهی می‌کرد. روحانی همچنین بابت کندی واکسیناسیون کرونا در مقاطعی ابراز تأسف کرد.
دستور جلسات ویژه، تغییر ساعات فعالیت صنایع، برنامه‌ریزی برای اطلاع‌رسانی خاموشی‌ها و درخواست همکاری از مردم، بخشی از راهکارهایی بوده که همراه با اظهار عذرخواهی در این دوره به اجرا درآمده‌اند. این موارد نمونه واضحی هستند که دولت حاضر شده، مسئولیت حداقلی را بپذیرد و از مردم عذر بخواهد، نه فقط در مقام نمادین بلکه در مجاری رسمی دولتی.
رئیسی؛ پوزش‌های محلی، نه ملی
(1402-1400) دوران ریاست‌جمهوری ابراهیم رئیسی نیز با بحران‌های متعدد اقتصادی، برق، گاز، تحریم‌ها و… همراه بود اما نمونه‌های قابل قیاس با روحانی یا پزشکیان از عذرخواهی رسمی در مقیاس ملی کمتر برجسته‌اند. عذرخواهی‌ها معمولا محلی، در دیدارهای استانی یا در مقابل گروه‌های محدود بوده‌اند؛ نه لزوما در رسانه‌ای گسترده یا در واکنش به یک بحران ملی به صورت مستقیم و قبول مسئولیت. رئیسی در دیدارهای استانی بارها با عباراتی از مردم بابت کمبودها یا تأخیرها پوزش طلبید اما در مقیاس ملی و در مواجهه با بحران‌هایی چون کمبود انرژی زمستانی یا گرانی‌ها، لحن او بیشتر بر مدیریت جهادی و پیگیری فوری متمرکز بود تا بر عذرخواهی.
پزشکیان؛ صراحت در پذیرش مسئولیت
(1404 تا امروز) مسعود پزشکیان از نخستین روزهای ریاست‌جمهوری با بحران انرژی روبه‌رو شد. در زمستان 1403 و اوایل 1404 به دلیل کمبود سوخت و مشکلات شبکه، دولت ناچار به قطع برق و سوزاندن مازوت در نیروگاه‌ها شد. پزشکیان در مجلس و رسانه ملی آشکارا گفت: «من از مردم کشورمان عذرخواهی می‌کنم؛ مجبور شدیم، برق را قطع کنیم و مازوت بسوزانیم. به هیچ‌وجه دلم نمی‌خواست چنین شود».
او اخیرا نیز در پاسخ به انتقادات به قطعی برق افزود: «اگر برق و گاز مردم را قطع کردیم، معذرت می‌خواهم… تلاش می‌کنیم، مشکلات را مدیریت کنیم». این صراحت تفاوتی آشکار با شیوه اسلاف او دارد؛ پزشکیان نه تنها مسئولیت را به گردن دیگران نمی‌اندازد بلکه با زبان مستقیم از مردم عذرخواهی کرده، وعده اصلاح می‌دهد و به مدیریت مشکلات امیدوار است.
چرا عذرخواهی نادر بوده است؟
چند عامل سبب شده‌اند، عذرخواهی در ایران و در بین مسئولان عالی‌رتبه کمتر معمول باشد.
اولین آن ساختار قدرت است. بخشی از تصمیم‌های کلان، از سیاست خارجی تا امنیت داخلی در نهادهایی بیرون از دولت گرفته می‌شود. بنابراین رئیس‌جمهور خود را مسئول مطلق نمی‌بیند. دومین عامل، فشار عوامل بیرونی است. تحریم‌ها، خشکسالی، کرونا و … همواره به عنوان «علت‌های خارج از کنترل» معرفی شده‌اند. این نگاه مجالی برای عذرخواهی تمام‌عیار نمی‌گذارد. سومین موضوع فرهنگ سیاسی است. عذرخواهی در فرهنگ سیاسی ایران غالبا نشانه ضعف تلقی شده است. سیاستمداران ترجیح داده‌اند، اقتدار و استقامت نشان دهند تا اعتراف به خطا. اما در چند سال اخیر تحولات اجتماعی و بلوغ سیاسی سبب شده که شاهد افزایش عذرخواهی مسئولان باشیم. در دهه اخیر با گسترش شبکه‌های اجتماعی و افزایش توقع پاسخگویی، فشار افکار عمومی بیشتر شده و مسئولان را به سوی استفاده از زبان عذرخواهی سوق داده است.
چشم به آینده
سنت عذرخواهی در ایران به عنوان ابزار پاسخگویی هنوز کاملاً تثبیت‌‌شده نیست اما طی دهه اخیر با نمونه‌هایی مثل روحانی و پزشکیان، عینی‌تر و محسوس‌تر شده است. گرچه عذرخواهی‌ها بیشتر حول بحران‌هایی با تأثیر زندگی روزمره مردم هستند مثل قطعی برق، آلودگی، قطع گاز، مسائل خدماتی و… اما از نظر تأثیر، می‌توانند به کاهش فشار عمومی کمک کنند. باید توجه داشت این پذیرش مسئولیت‌ها اگر همراه با اقدامات عملی مانند بهبود زیرساخت‌ها، اطلاع‌رسانی شفاف، مشارکت مردم در راه‌حل‌ها و پاسخ به انتظارات نباشند فقط نمادین باقی می‌مانند. اما همچنان عذرخواهی هرچند اندک و گزینشی می‌تواند، سرمایه اجتماعی دولت را تقویت کند. تجربه روحانی در 1400 و پزشکیان در 1403 نشان داد که یک عذرخواهی صریح می‌تواند، فرصتی برای مدیریت بحران فراهم آورد. سنتی که طبق شواهد، فشار افکار عمومی و نیاز دولت‌ها به ترمیم اعتماد به تدریج آن را از حاشیه به متن سیاست ایران کشانده است.
بازار ![]()