ایران پرسمان - فرهیختگان /متن پیش رو در فرهیختگان منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
سیدعلیرضا طاهری| اینک دود و غبار جای ابر‌ها در آسمان رژه می‌روند و مردم خوزستان این بار آرزوی هوای سالم و پاکیزه را نفس می‌کشند. کمتر کسی فکرش را می‌کرد روزی خوزستان تشنه هوای سالم هم باشد. تالاب هورالعظیم مهم‌ترین تالاب ایران و منطقه است. امسال به دلیل خشکسالی‌های شدیدی که به وجود آمد و همچنین آتش‌سوزی گسترده‌ای که در هر دو سوی ایران و عراق رخ داد چند ماهی است که دچار خودسوزی شده است. در گزارشی که در 14 مرداد با عنوان «دود از هور» منتشر کردیم به عوامل و راهکار‌های این خودسوزی پرداختیم. بااین‌حال این بحران همچنان ادامه دارد و به نظر می‌رسد هیچ عزمی برای حل مشکلات این منطقه وجود ندارد.
بازار ![]()
هورالعظیم با مساحتی حدود 12 هزار هکتار واقع در استان خوزستان به‌عنوان یکی از تالاب‌های بزرگ ایران و بزرگ‌ترین تالاب مرزی ایران به شمار می‌رود. با این حال هورالعظیم یک تالاب مشترک بین ایران و عراق به حساب می‌آید به نحوی که یک‌سوم این تالاب واقع در ایران و دوسوم آن واقع در عراق است. در سال‌های اخیر بخش ایرانی این تالاب به علت خشکسالی و گرمای هوا مکرراً دچار خودسوزی می‌شد، با این حال با استمرار خشکسالی و گرمای شدید هوا و کم‌آبی بی‌سابقه در سال جاری شاهد بودیم که تالاب هورالهویزه در کشور عراق نیز شروع به سوختن کرده است. وقوع و گسترش یافتن این آتش‌سوزی اما اثرات بسیار مخرب زیست‌محیطی بر شهر‌های ایرانی و عراقی و مردم همجوار این تالاب گذاشته است.
از گسترش بوی بد در آسمان گرفته تا ناسالم شدن هوایی که تمام جانداران آن منطقه از آن تنفس می‌کنند. مردم استان خوزستان این روز‌ها به دلیل گستردگی آتش‌سوزی دیگر هوای پاک و سالم نداشته و ندارند. روز دوشنبه هوای این استان مشابه روز‌های قبل به وضعیت ناسالم رسید. مدیر امور بیمارستانی دانشگاه علوم پزشکی اهواز در این باره گفت: «در پی تشدید آلودگی هوا در اهواز، تنها در یک روز بیش از 700 شهروند با علایم تنفسی، قلبی و گوارشی راهی مراکز درمانی شدند» موضوعی که به گفته مدیر امور بیمارستانی دانشگاه علوم پزشکی اهواز فشار بی‌سابقه‌ای بر نظام سلامت استان وارد کرده است. طبق اطلاعاتی که به دست «فرهیختگان» رسیده است، از تیر تا مهر 1404 بیش از 83 هزار بیمار با مشکلات قلبی و تنفسی غیر‌عفونی به بیمارستان مراجعه نموده‌اند. این عدد نسبت به همین بازه زمانی در سال گذشته حدود 17 درصد افزایش داشته است.
با این حال وضعیت هوای آلوده در پی آتش‌سوزی تالاب هورالعظیم ادامه دارد. تا این لحظه که این گزارش نوشته می‌شود شاخص آلودگی هوا در این استان از حد معمول عبور کرده و شاخص آلودگی هوا در شهرستان هویزه با رقم 253 در وضعیت بنفش قرار گرفته و به‌عنوان آلوده‌ترین شهر خوزستان معرفی شده است.
اهواز در سه ماه گذشته تنها 9 روز هوای پاک داشته است
در این سه ماه کیفیت بد هوا در استان خوزستان از حد تصور فراتر رفته است. بر اساس متغیر‌های علمی، شاخص 100 عمدتاً نشان‌دهنده مقدار مجاز آلاینده‌ها طبق استاندارد‌های ملی است و این مقداری است که برای حفاظت از سلامت عمومی تعیین شده است. به همین جهت مقادیر زیر 100 معمولاً قابل قبول فرض شده‌اند؛ اما با عبور شاخص از 100، کیفیت هوا ابتدا برای گروه‌های حساس و سپس به‌تدریج برای همه ناسالم خواهد شد. طبق اطلاعات منتشرشده سازمان پایش هوای کیفی کشور شاهد آنیم طبق این اطلاعات در مرداد ماه امسال اهواز تنها یک روز سالم داشته است. در شهریورماه نیز تعداد روز‌های سالم اهواز به 7 روز رسیده و در مهرماه نیز تنها یک روز سالم ثبت شده است. طبق اطلاعات این سامانه اهواز در 90 روز گذشته تنها 9 روز هوای پاک را به خود دیده و اهوازی‌ها 81 روز را در هوای ناسالم به سر برده‌اند.
در منطقه هویزه که فاصله بسیار کوتاهی با هورالعظیم دارد وضعیت مشابه با اهواز است. طبق اطلاعات سازمان پایش کیفی هوا، در مردادماه امسال تنها 2 روز سالم ثبت شده است. در شهریور نیز تنها یک روز در این مدت سالم بوده و با شروع فصل پاییز این تعداد به 3 روز سالم رسیده است. به این ترتیب وضعیت هویزه شرایط جالبی نیز نداشته و در سه ماه اخیر تنها 6 روز سالم داشته است. البته گفتنی است که وضعیت کیفیت هوا در بعضی روز‌ها ثبت نشده است.
رهاسازی آب؛ مؤثرترین روش برای خاموش‌کردن آتش‌سوزی
در ماه‌های اخیر سلسله اقدامات و فعالیت‌های متعددی در زمینه خاموشی آتش هورالعظیم صورت گرفته است. در پی این اقدامات مجتبی یوسفی، نماینده مجلس شورای اسلامی در تاریخ 4 آبان‌ماه اعلام کرد: «با پیگیری‌های مستمر و برگزاری جلسه‌های تخصصی در کمیسیون‌های مجلس، همچنین نشست‌های مشترک با معاونان وزیر نیرو، وزارت امور خارجه، سازمان حفاظت محیط‌زیست و مسئولان استانی، در نهایت در جلسه نهایی با وزیر نیرو، دستور رهاسازی 70 تا 100 میلیون مترمکعب آب به سمت هورالعظیم صادر شد تا بخشی از مشکلات زیست‌محیطی منطقه رفع شود.» بااین‌حال سؤالاتی که مطرح می‌شود این است که امکان خاموش‌شدن آتش تالاب با این حجم از آب تا چه اندازه ممکن است؟ آیا رهاسازی آب از سد کرخه بهترین راه‌حل برای خاموشی آتش تالاب است؟ چه اقدامات و فعالیت‌هایی باید از سوی محیط‌زیست صورت می‌گرفت تا آتش‌سوزی تالاب حل شود؟
موسی مدحجی، رئیس اداره احیای تالاب‌های اداره کل حفاظت محیط‌زیست خوزستان در پاسخ به این سؤالات به «فرهیختگان» می‌گوید:
«عملی‌ترین و مؤثرترین روش برای خاموش‌کردن آتش‌سوزی‌های تالاب‌ها، رهاسازی آب است. حالا اینکه این آب به چه میزان، به چه مقدار و به چه صورت باید رهاسازی شود، موضوعی است که به سازمان حفاظت محیط‌زیست واگذار شده. این سازمان از طریق یک شرکت مشاور دانش‌بنیان مطالعه‌ای را انجام داد که در آن با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای و سیستم‌های سنجش‌ازدور، به یک‌سری داده‌ها و ارقام دست‌یافت. بر اساس این داده‌ها، میزان و عمق موردنیاز آب برای مهار آتش‌سوزی محاسبه شد. در این مطالعه، ابتدا محدوده‌هایی که بیشترین وقوع آتش‌سوزی در آنها ثبت شده بود، موردبررسی قرار گرفت و چیزی حدود 7 هزار هکتار از محدوده‌های تحت‌تأثیر آتش‌سوزی شناسایی شد. سپس چند سناریو برای میزان آب موردنیاز در نظر گرفته شد. به‌طور مثال اگر سطح آب تا عمق 35 سانتی‌متر افزایش یابد، حدود 70 میلیون مترمکعب آب نیاز است و اگر عمق به 95 یا 96 سانتی‌متر برسد، نزدیک به 100 میلیون مترمکعب آب لازم خواهد بود.»
مدحجی همچنین می‌گوید: «تجربه‌های اخیر نشان می‌دهد روش‌های اطفای هوایی و زمینی به تنهایی کارایی لازم را ندارند. در همین دوره اخیر، دو سری عملیات اطفای هوایی انجام شد. مجموعاً چند سورت پرواز در بازه‌ای شش‌روزه انجام گرفت؛ اما اثربخشی آن کمتر از 20 درصد بود. این موضوع هم به محل آتش‌سوزی‌ها و هم به نحوه اجرای عملیات مربوط می‌شد. درنتیجه، مؤثرترین و علمی‌ترین روش، رهاسازی آب از بالادست است. زمانی که تالاب رطوبت کافی داشته باشد، به‌طور طبیعی از بروز آتش‌سوزی جلوگیری می‌شود.»
برای هماهنگی با کشور عراق مهلتی 48ساعته داده شده
وی در ادامه می‌گوید: «بر اساس بررسی‌ها، مقرر شد این حجم از آب از بالادست رهاسازی شود تا ابتدا به بخش ایرانی تالاب و سپس به بخش عراقی آن برسد. فلسفه اصلی این اقدام نیز همین است. مقدمات و پیگیری‌های لازم در وزارت امور خارجه و دفتر هیئت دولت انجام شد و درنهایت، هیئت‌رئیسه مجلس جلسه‌ای را با حضور اعضا برگزار کرد. در این جلسه مقرر شد سازمان برنامه‌وبودجه کشور به‌عنوان دبیر کارگروه تعیین شود تا جلسات کارشناسی و فنی را با وزارت نیرو و وزارت امور خارجه تشکیل دهد و مقدمات رهاسازی آب را فراهم کند. بر اساس آخرین اطلاعاتی که داریم، صورت‌جلسه مربوطه در تاریخ 30 مهرماه به وزارت نیرو ابلاغ شده و مهلتی 48ساعته به وزارت نیرو و وزارت امور خارجه داده شده تا هماهنگی‌های لازم را با کشور عراق انجام دهند؛ چراکه بخشی از این پروژه در حوزه مسئولیت وزارت امور خارجه قرار دارد. هدف از این هماهنگی‌ها اطمینان از رسیدن آب به بخش‌های هدف و ایجاد اثربخشی لازم در منطقه است.»
9 روز طول می‌کشد آب به بخش ایرانی تالاب برسد
مدحجی در خصوص میزان زمان لازم برای رسیدن آب به بخش ایرانی تالاب می‌افزاید: «باید سازوکار لازم برای رهاسازی آب نیز فراهم شود. از زمان آغاز رهاسازی آب حدود 7 تا 9 روز طول می‌کشد تا از مسیر 250 کیلومتری به بخش ایرانی تالاب برسد. برنامه زمان‌بندی و نحوه دقیق رهاسازی نیز به وزارت نیرو محول شده است. چون بخشی از آب وارد کشور عراق و بخش عراقی تالاب می‌شود، وزارت امور خارجه موظف است مقدمات و هماهنگی‌های دیپلماتیک لازم را انجام دهد. از جمله این اقدامات می‌توان به هماهنگی برای رصد مسیر پخش آب، رفع موانع احتمالی در مسیر و همکاری دو کشور در ایجاد آبراه‌های لازم اشاره کرد. درواقع، یکی از وظایف اصلی وزارت امور خارجه در این طرح، پیگیری امور دیپلماتیک مرتبط با رهاسازی آب و اطمینان از اجرای صحیح این فرایند در سطح بین‌المللی است. اما وظیفه اصلی و بسیار مهم در این موضوع بر عهده وزارت نیرو است. این وزارتخانه باید هماهنگی‌های لازم را برای رهاسازی آب انجام دهد. بخش دیگری از کار که هم ما و هم سایر اعضا بر آن تأکید داشتیم، مربوط به رصد و پایش روند پخش آب و میزان اثربخشی آن است. به این معنا که اگر مشخص شد آب از یک نقطه رهاسازی، اثربخشی مطلوبی ندارد، بتوان از نقاط دیگری عملیات را ادامه داد.»
100 میلیون مترمکعب آب برای رهاسازی نیاز است
مدحجی در ادامه با اشاره به پیش‌بینی وزارت نیرو به حجم آب مدنظر جهت خاموشی آتش تالاب می‌گوید: «آتش‌سوزی‌ها پراکندگی زیادی دارند. بر اساس نتایج مطالعه، اگر آب در بافت خاک نفوذ کند، از طریق ویژگی‌های طبیعی و خاصیت خاک، قابلیت پخش در بستر تالاب را دارد و می‌تواند رطوبت را در سطح گسترده‌تری منتقل کند. بنابراین حتی اگر آب به‌طور مستقیم به همه نقاط نرسد، از طریق خاک امکان گسترش و اثربخشی آن وجود دارد. بااین‌حال وزارت نیرو دیدگاه دیگری داشت و معتقد بود حجم آب موردنیاز برای این کار باید بین 600 تا 700 میلیون مترمکعب باشد که عملاً چنین حجمی از آب در پشت سد وجود ندارد که بتوان آن را رهاسازی کرد. اما مطالعه انجام‌شده تأکید داشت اگر به‌صورت خالص و هدفمند حدود 100 میلیون مترمکعب آب با روش‌های پیشنهادی رهاسازی شود، این میزان می‌تواند برای حدود 7 هزار هکتار از اراضی درگیر آتش‌سوزی، اثربخشی لازم را داشته باشد.»
وی در ادامه اضافه می‌کند: «من تا دقایقی پیش در جلسه‌ای مرتبط با همین موضوع حضور داشتم و بحث اصلی نیز همین بود. ما درخواست کرده‌ایم عملیات پایش هوایی، پهپادی و ماهواره‌ای برای رصد مسیر حرکت آب و ارزیابی میزان اثربخشی رهاسازی انجام شود. این موضوع اهمیت زیادی دارد، زیرا تنها رهاسازی آب کافی نیست؛ باید پایش و ارزیابی دقیق نیز صورت گیرد تا مشخص شود آب به چه سمتی حرکت می‌کند و در چه مناطقی بیشترین تأثیر را دارد. ازآنجاکه مرز ایران و عراق در محدوده تالاب حدود 90 کیلومتر طول دارد، ممکن است باتوجه‌به جهت جریان آب و ویژگی‌های زمین‌شناسی منطقه، نیاز باشد محل‌های رهاسازی جابه‌جا شوند. بنابراین انجام پایش‌های هوایی و ماهواره‌ای برای تعیین مسیر حرکت آب کاملاً ضروری است. همچنین هشدار داده‌ایم که آب موجود در خود تالاب نباید برای رهاسازی استفاده شود؛ زیرا این کار باعث می‌شود سطح آب تالاب فعلی کاهش یافته و وضعیت بدتر شود. آب موردنیاز باید از منبع بالادست (سد) تأمین شود تا جایگزین آب فعلی تالاب گردد و نه جایگزین خودش.»
تعلل وزارت نیرو مشکل‌ساز شده است
مدحجی در خصوص موانع و مشکلات پیش روی طرح آب‌رسانی نیز بیان می‌کند: «مشکل اصلی در حال حاضر، تعلل و تأخیر وزارت نیرو است. طولانی‌شدن فرایند تصمیم‌گیری و اجرا موجب می‌شود با آغاز فصل کشت کشاورزی، آب در مسیر توسط کشاورزان برداشت شود و درنهایت به تالاب نرسد. در این صورت ممکن است بعداً گفته شود که آب رهاسازی شد ولی اثربخشی نداشت، درحالی‌که مشکل درواقع ناشی از مدیریت نادرست مسیر انتقال آب بوده است. بنابراین، این پروژه باید مدیریت شود. آب از منبع مطمئن بالادست (سد) تأمین شود و مسیر انتقال به‌دقت پایش و کنترل گردد تا از برداشت‌های غیرمجاز جلوگیری شود. میزان و زمان‌بندی رهاسازی دقیقاً مطابق نیاز تالاب باشد؛ زیرا رهاسازی کمتر از مقدار لازم، اثربخشی را کاهش خواهد داد و درنهایت هماهنگی مستمر بین وزارت نیرو، وزارت خارجه و سازمان محیط‌زیست حفظ شود تا از هرگونه اتلاف زمان و منابع جلوگیری گردد.»
رهاسازی آب باید با مدیریت دقیق پایش علمی شود
وی می‌افزاید: «درمجموع، بهترین و مؤثرترین اقدام چه از سوی ایران و چه از سوی عراق همان رهاسازی هدفمند آب است، مشروط بر آنکه با مدیریت دقیق، پایش علمی و هماهنگی چندجانبه انجام گیرد. یکی از مباحث اصلی وزارت امور خارجه همین مسئله است. قاعدتاً آنچه عراق در مکاتبات خود با وزارت امور خارجه مطرح کرده، این بوده که «ما آبی نداریم که به سمت تالاب خشک‌شده ر‌ها کنیم.» درواقع، ما درگیر همین موضوع هستیم. عراق گفته اگر ممکن است، از رودخانه کرخه آبی به آنها برسانیم؛ اما باید توجه داشت آورده رودخانه دجله نسبت به کرخه تقریباً دو تا سه برابر بیشتر است. بااین‌حال در آن منطقه نیز شرایط خشکسالی حاکم است. در حال حاضر، محیط آنها کاملاً خشک شده و تصاویری که از شبکه‌های اجتماعی به دست ما رسیده، نشان می‌دهد بسیاری از روستاییان منطقه مهاجرت کرده‌اند و دامداران با مشکلات جدی مواجه شده‌اند. درنتیجه، مردم عراق هم از این وضعیت آسیب می‌بینند.»
مدحجی در آخر می‌گوید: «در کل، این یک مسئله منطقه‌ای است. مشکل فقط گردوغبار نیست؛ بلکه هوا و اقلیم منطقه نیز تحت‌تأثیر قرار گرفته و هر سه کشور از این وضعیت آسیب می‌بینند. موضوع محدود به استان خوزستان نیست، بلکه کل نواحی غربی کشور و حتی مناطق نزدیک تهران از خشکسالی، تنش‌های آبی و عدم رهاسازی آب متأثر شده‌اند. گردوغبار یکی از نتایج مستقیم همین خشکی‌هاست و اگر روند فعلی ادامه پیدا کند، در سال‌های آینده نیز شاهد چنین شرایطی خواهیم بود.»